Nestajanje pčela

Prethodnih godina došlo je do masovnih i misterioznih uginuća pčelinjih zajednica koja su uspaničila svet. Od čega pčele boluju?

Tekst: Ivan Umeljić

Med je bio jedini dostupan zaslađivač u ranim afričkim, bliskoistočnim i evropskim civilizacijama. Kako se navodi u knjizi Hilde Rensom Sacred Bee (1937), klasičnoj istorijsko-antropološkoj studiji o pčelama i kulturi uzgajanja pčela, velika potražnja za ovim prirodnim proizvodom dovela je oko 2600. godine p.n.e. do demistifikacije pčela u Egiptu. Oko 650. godine p.n.e. praksa uzgajanja pčela preneta je u antičku Grčku, da bi Rimljani, koji su oko 150. godine p.n.e. počeli da se bave ovom plemenitom veštinom, raširili pčelarstvo po čitavoj srednjovekovnoj Evropi. Zapadna medonosna pčela Apis mellifera L. najčešće je gajena vrsta pčela, od preko 20.000 koliko se procenjuje da trenutno nastanjuje našu planetu. Prirodno se prostire od južnih delova Skandinavije, preko centralne Azije do Afrike, a početkom 17. veka, zahvaljujući intenziviranju pomorskog saobraćaja introdukovana je i u ostatak sveta, prvo u Severnu Ameriku, a zatim i u veći deo Azije i Okeanije.

Pčelinja statistika

Prema zvaničnim podacima FAO-a, Svetske organizacije za poljoprivredu i hranu, procenjuje se da u celom svetu danas ima 72,6 miliona pčelinjih zajednica. U poređenju sa situacijom iz 1961. godine, ukupan broj pčelinjih zajednica uvećao se za 64 odsto. I mada je na globalnom nivou broj pčelinjih zajednica nesumnjivo u porastu, u mnogim delovima sveta situacija nije ni izbliza tako sjajna. Baš naprotiv, u periodu od 1961. do 2007. godine broj gajenih pčelinjih zajednica znatno je opao u Evropi i Severnoj Americi. U SAD broj zajednica smanjio se sa 5,9 miliona (koliko je bilo 1947. godine) na samo 2,3 miliona (2008. godine), a od 21 miliona košnica, koliko je u Evropi bilo 1970. godine, danas je ostalo oko 15,5 miliona. S druge strane, u Aziji se pčelinji fond uvećao čak za 426 odsto, u Africi za 130, Južnoj Americi za 86, a u Okeaniji za 39 odsto.

Masovna uginuća pčelinjih zajednica

Određeni gubici pčela tokom zime normalna su stvar i to je poznato svim pčelarima. Broj uginulih pčelinjih zajednica varira od godine do godine, pa je teško reći kada je nastupila neuobičajena kriza, a kada su gubici deo normalnog toka stvari. Međutim, u proleće 2007. godine mnogi pčelari suočili su se sa katastrofalnim gubicima. Alarmantni izveštaji pristizali su iz čitavog sveta. Posebno zabrinjavajuća situacija bila je u SAD, gde je samo tokom zime 2006–2007. uginulo 32 odsto pčelinjih zajednica. Naredne zime 2007–2008. bilo je još gore kada je pod veoma misterioznim okolnostima nestalo još 36 odsto pčelinjih zajednica. I sledeće dve godine bilo je slično. U košnicama ili njihovoj blizini nije bilo uginulih pčela, a još je veća misterija što nije bilo nikakvih spoljašnjih znakova prisustva poznatih, inače brojnih štetočina ili parazita medonosnih pčela. Košnice su, što je krajnje neuobičajeno, bile pune hrane i legla. Primećena je još jedna čudna stvar, naime, uginula društva nisu napadala dva kleptoparazita koja obično preplave pčelinje zajednice nakon uginuća: voštani moljac (Gallaria mellonella) i mala košničina buba (Aethina tumida). Nestajanje pčela dobilo je naročito veliki publicitet nanjpre u Americi, a kasnije i u čitavom svetu. Sindrom je nazvan Colony Collapse Disorder ili skraćeno CCD. Iako je ovaj termin u početku korišćen samo u Americi da bi se opisao precizno definisan skup simptoma, po inerciji je počeo da se upotrebljava u celom svetu kao sinonim za uginuća pčelinjih zajednica.

Varoa

U suštini, pčelinje zajednice mogu uginuti na više načina, a CCD je samo jedan od njih. Štaviše, pošto su i pčele i njihovi patogeni genetski simptomi raznovrsni i uzroci gubitaka pčelinjih zajednica mogu biti različiti od regiona do regiona. Verovatno najpoznatiji parazit medonosnih pčela, Varroa destructor, jedan je od glavnih činilaca odgovornih za masovna uginuća pčela. Ovaj parazit prešao je sa svog izvornog domaćina, azijske pčele Apis cerana, na evropsku medonosnu pčelu Apis mellifera kad je ova introdukovana u Aziju. U početku, kada je pre nekoliko decenija stigla u Evropu i Ameriku, varoa nije pričinjavala veću štetu pčelama i mogla je vrlo lako da se suzbije sa jednim ili dva hemijska tretmana. Tada su gubici 5 odsto pčelinjih zajednica bili prihvatljivi za pčelare. Danas, kada je varoa
prisutna skoro u svakoj košnici na svetu, u mnogim oblastima prosečni gubici prelaze 20 odsto zajednica. Ovaj krpelj izaziva fizičke i fiziološke poremećaje kod pčela. Hrani se njihovom hemolimfom, čime se one iscrpljuju, a nivo proteina u njihovom telu smanjuje. Varoa je takođe i prenosilac nekih virusa koji uzrokuju brojne morfološke deformitete kod pčela (manje telo, kraći abdomen, deformitet krila, nepravilan razvoj organa). Ovaj parazit znatno slabi imuni sistem pčela, sprečavajući ekspresiju gena povezanih sa imunitetom, što za posledicu ima kraći životni vek pčela i, konačno, uginuće pčelinje zajednice u celini.

Nozema

Drugo mesto (po mnogima prvo) na listi potencijalnih uzročnika nestajanja pčela zauzima mikrosporidija Nosema ceranae, odnosno nozemoza, bolest koju ona izaziva. Decenijama unazad nozemoza je pripisivana samo jednoj vrsti Nosema apis, koja je 1906. godine prvi put identifikovana kod zapadne medonosne pčele Apis mellifera. Međutim, švedski naučnik Ingemar Fris otkrio je 1996. godine na Tajvanu novu vrstu Nosema ceranae na azijskoj pčeli Apis cerana, a 2005. godine utvrđen je prvi slučaj zaraženosti zapadne pčele mikrosporidijom Nosema ceranae u Evropi i Americi. Ovaj patogen ponovo je privukao veliku pažnju epidemiologa 2009. godine kada je saopšteno da se proširio i na populaciju bumbara u Južnoj Americi. U uglednom naučnom časopisu Apidology 2010. objavljen je rad naših poznatih stručnjaka, profesora Zorana Stanimirovića i Jevrosime Stevanović sa Fakulteta veterinarske medicine, u kojem su izneti rezultati istraživanja prisustva Nosema ceranae u regionu Balkana iz kojih se vidi da je Nosema ceranae u potpunosti zauzela ekološku nišu koja je prethodno pripadala patogenu Nosema apis. Nozema je mikrosporidija koja inficira creva medonosne pčele i izaziva niz metaboličkih promena u domaćinu. Poznato je da inficirane pčele imaju niži nivo proteina i masnih kiselina u hemolimfi, a da im je životni vek kraći za 25 do 85 odsto. Nozema koristi i ugljene hidrate iz epitelnih ćelija creva. Zahtev prema domaćinu u odnosu na ugljene hidrate posebno je zanimljiv zbog visokih metaboličkih potreba koji se javljaju tokom letenja jer su oni glavni izvor energije za pčele. Rezultati nedavnih istraživanja pokazali su da mikrosporidija N. ceranae nameće energetski stres inficiranim pčelama, koji se ogleda u povećanju apetita i nivoa gladi, a svaki patogen koji nameće energetski stres može biti uzrok brojnih infekcija. Njihovo sinergijsko dejstvo pogubno utiče na zdravlje i dužinu životnog veka pčela. N. ceranae se smatra glavnim uzročnikom masovnih uginuća u pčela u Španiji.

Neonikotinoidi

Zagađenost životne sredine, kao i „hemizacija“ poljoprivredne proizvodnje, imaju za posledicu poremećaje u ekosistemima, smanjenu i mnogim problemima opterećenu biljnu produkciju, pa samim tim i poremećaj u stvaranju dovoljne količine kvalitetne prirodne hrane za pčelinje zajednice. Intenzivnom primenom pesticida zagađuju se polen i nektar, osnovni izvori proteina i ugljenih hidrata za pčele. U poslednje vreme sve više se koriste i insekticidi iz grupe neonikotinoida koji su otrovni za pčele: imidakloprid, klotianidin i tiametoksam. Oni deluju kontaktno i digestivno, a usvajaju se preko korena biljke i prenose se provodnim sistemom u više biljne organe: cvet (gde se akumuliraju u nektaru i polenu), plod, listove i seme (gde se veoma dugo zadržavaju). U jednom skorijem istraživanju publikovanom u časopisu PloS ONE navodi se da je u SAD na 887 uzoraka voska, polena i pčela pronađena čak 121 vrsta raznih pesticida i metabolita. Iako većina ovih neurotoksikanata ne izaziva direktnu smrt kod pčela, zajedno sa ostalim nepovoljnim činiocima, kao što su varoa, nozema i virusi, neminovno dovodi do uginuća pčela. Mnogi naučnici ističu pogubno dejstvo pesticida i insekticida na sistem za orijentaciju pčela, usled čega one nestaju u polju daleko od svojih košnica. Neonikotinoidi su najčešće spominjani kao glavni uzročnici nestajanja pčela u Francuskoj, Nemačkoj, Italiji i još nekim evropskim državama. Prošle godine mnogi pčelari koji su svoje košnice selili u Vojvodinu na suncokretovu pašu takođe su se požalili na pogubno dejstvo neonikotinoida, a neki su čak i izgubili većinu svojih pčelinjih zajednica.

Virusi

Od 1963. godine, kada su izolovani hronični virus paralize i akutni virus paralize, do danas, otkriveno je ukupno 19 virusa karakterističnih za medonosne pčele. Sve do kasnih osamdesetih prošlog veka virusne infekcije pčela smatrane su zanemarljivim. Međutim, stvari su se promenile, kada je širenjem ektoparazita Varroa destructor zdravlje pčelinjih zajednica počelo sve više da se narušava. Epidemiološka istraživanja i laboratorijski eksperimenti pokazali su da je nekoliko virusa iz familije Dicistroviridae (akutni virus paralize, kašmirski virus i izraelski virus akutne paralize) direktno povezano sa varoom koja deluje kao njihov prenosilac unutar pčelinje zajednice, ali i između različitih košnica. Varoa je, takođe, biološki i mehanički prenosilac virusa deformisanih krila kojeg mnogi naučnici označavaju kao jednog od glavnih uzročnika kolapsa pčelinjih zajednica. Većina ovih virusa može da egzistira, pa čak i koegzistira u pčelama, a da pritom nikakvi spoljašnji simptomi ne ukazuju na njihovo prisustvo. Jedno vreme je izraelski virus akutne paralize najčešće apostrofiran kao glavni uzročnik CCD-a.

Metodologija

Ono što u velikoj meri otežava utvrđivanje definitivnog uzroka gubitaka pčelinjih zajednica jeste različita virulentnost patogena u različitim delovima sveta, ali i neusaglašenost metodologije u dosadašnjim istraživanjima i eksperimentima. Poslednjih godina intenzivno se radi na međunarodnoj standardizaciji metodologije istraživanja gubitaka pčelinjih zajednica. Zbog toga je u julu 2008. godine pokrenuta inicijativa za formiranje međunarodne mreže eksperata na naučnom, stručnom i praktičnom nivou COLOSS (Prevention of honey bee COlony LOSSes), koju finansira organizacija COST (Organizacija za evropsku saradnju iz oblasti nauke i tehnologije), sa osnovnim ciljem da se identifikuju faktori i njihova interakcija koji su povezani sa izumiranjem pčela u svetu.

Epilog

Višestruke infekcije patogenima kao i njihova međusobna interakcija gotovo da su neizbežne, barem u oblastima u kojima je prisutna Varroa destructor. Iako pobrojani štetni činioci nisu nikakva novost za pčelarstvo, o njihovom umrežavanju i raznim načinima interakcije donedavno se nije mnogo znalo. Ovo međudejstvo je posebno zabrinjavajuće, jer jedan štetan činilac koji ne izazove momentalno uginuće pčela, na primer pesticidi, može omogućiti drugom štetnom činiocu, recimo nekom patogenu, da ih dokrajči. Svojevremeno su kao potencijalni uzročnici nestajanja pčela navođeni mobilni telefoni, genetski modifikovane kulture, pa čak i nanotehnologije, koji su u početku zasenili mnogo verovatnija objašnjenja koja su se ticala parazita, bolesti, pesticida i loše pčelarske prakse. Gotovo da nije bilo medija koji se nije bavio ovom temom. O nestajanju pčela pisalo se u najrenomiranijim naučnim časopisima kao što su „Nature“, „Science“ i „PNAS“, ali i u gotovo svim dnevnicima i nedeljnicima, zbog čega je ovaj problem dobio veliki publicitet. U svakom slučaju, prema zvaničnoj proceni FAO-a, godišnja vrednost oprašivanja poljoprivrednih kultura koje pčele obavljaju prelazi 153 milijarde evra, odnosno 9,5 odsto vrednosti ukupne poljoprivredne proizvodnje. Imajući u vidu zvaničnu projekciju Ujedinjenih nacija prema kojoj će 2050. godine broj stanovnika Zemlje premašiti devet milijardi i, s tim u vezi, sve intenzivnije pretvaranje prirodnih predela u poljoprivredno zemljište, značaj pčela za ljudski opstanak kao i za očuvanje dobrog dela kopnenog biodiverziteta može samo da poraste u godinama koje su pred nama.