Jedan od simbola Indije, znak beskrajne ljubavi cara prema preminuloj ženi, bogat je izmišljenim pričama o njegovoj izgradnji
Tekst: Nikola Zdravković
Kada ga je njegov stari prijatelj veliki vezir Mehmed-paša Sokolović unajmio da izgradi most preko Drine u blizini Višegrada, Mimaru Sinanu, sultanovom glavnom arhitekti, bilo je već 80 godina. Sinan je važio za najvećeg od osmanlijskih graditelja, čoveka kog će nemački orijentalista Franc Babinger u prvim decenijama 20. veka popularno nazvati „osmanlijskim Mikelanđelom“. Bio je, kao i Mehmed-paša, preobraćeni musliman, rođen kao hrišćanin, ali nepotvrđenog etničkog porekla.
Među mnogobrojnim džamijama i drugim zdanjima koje je Sinan izgradio za Mehmed-pašu, most na Drini imao je posebnu ktitorsku notu, izgrađen nedaleko od mesta gde je veliki vezir rođen početkom 16. veka, i odakle je kao dete uzet kako bi postao janjičar. Dve godine nakon završetka mosta 1577, Mehmed-pašu je, u periodu političkog previranja, ubio navodno mentalno oboleli derviš. Sahranjen je sa svojom ženom u Istanbulu, u kompleksu koji nosi njegovo ime, a koji je takođe izgradio Mimar Sinan.
Četiri veka kasnije, u modernom folkloru, velikom arhitekti se pripisuje još jedna zasluga – da je bio učitelj muslimanskim arhitektama koji su izgradili Tadž Mahal, čuveni simbol ljubavi, Indije i mugalske kulture. Kao i sve folklorne priče, i ova sa sobom nosi tračak istine, ali pokazaće se da je teško raspleti celo klupko. Naime, niko živ ne zna ko je zapravo sagradio čuveni mauzolej mugalske princeze Mumtaz Mahal.
Muslimanski vladari Indije
Mumtaz Mahal je umrla 1631. godine, nakon teškog porođaja, kada je svom mužu na svet donela četrnaesto dete, caru Šah Džahanu. Po priči zaljubljen do ušiju, car je bio skrhan tugom. Bio je peti vladar muslimanske dinastije Mugala, koju su, osvojivši gotovo celi potkontinent iz centralnoazijskih stepa, osnovali daleki potomci Džingis Kana i Timur Lenka. Šah Džahan će 1648. preseliti svoju prestonicu iz Agre u Delhi, i tamo napraviti danas izgubljeni Paunov tron, simbol mugalske vladavine, na kojem će sedeti njegovi naslednici. Njegovo vladarsko ime na persijskom znači „kralj sveta“.
Persijski je bio poslednji u nizu kulturnih uticaja na neobičnu tursko-mongolsku dinastiju: Šah Džahanov pradeda je, dok je Indija bila u rukama pobunjene paštunske dinastije Sur, proveo 15 godina u izgnanstvu kod persijskih Safavida. Kada je povratio mugalsku vlast, sa sobom je doveo persijski dvor, čiji se uticaj osećao vekovima kasnije. Čak je i Mumtaz Mahal bila persijska plemkinja, rodom iz Indije, čije je ime, opet na persijskom, značilo „dragulj palate“.
Šah Džahan je, dok je bio dete, živeo kao štićenik svog dede, legendarnog mugalskog vladara Akbara, i dedine žene Rukaje, koji su želeli da od njega naprave idealnog mugalskog vođu, učivši ga, u bogatom i zaštićenom detinjstvu, upravljanju carstvom, diplomatiji, ratovanju i umetnosti. Decenijama kasnije, kada je Mumtaz Mahal umrla, kao neprikosnoveni vladar, nije pristao da, kao mnogi drugi vladari kroz istoriju, bude samo ktitor. Preuzeo je izgradnju mauzoleja u sopstvene ruke.
Za razliku od svojih osmanskih savremenika na zapadu, u tadašnjoj Indiji se nije posebno cenio arhitektonski zanat. Za hroničare mugalskog dvora, arhitekta Tadž Mahala je bio i ostao car, koji je osmislio njegov izgled i nadgledao svaki korak njegove izgradnje. Arhitekte se zvanično nisu ni spominjale, što će izroditi svakakve mitove, kao što su oni u kojima je Šah Džahan graditelje mauzoleja oslepeo, odsekao im šake ili čak pogubio, „kako nikada ne bi izgradili nešto lepše“. To se i danas priča milionima turista.
Stari mitovi
U toku 1640. godine, portugalski fratar po imenu Sebastijen Manrike stiže u Agru, gde je karavansaraj na gradilištu Tadž Mahala okupio na hiljade graditelja, vajara, juvelira i drugih trgovaca i zanatlija iz svih delova južne Azije. Fratrov zadatak je da pregovara sa mugalskim dvorom o puštanju lokalnog jezuitskog sveštenika na slobodu – bilo kako bilo, Manrike pronalazi vremena da obiđe zdanje u izgradnji i da bude impresioniran, ali i da u svom putopisu zapiše neobičnu tvrdnju: da je arhitekta Tadž Mahala jedan Italijan po imenu Geronimo Veroneo, koji je nešto pre fratrove posete bio pogubljen. Iako istorijski izvori kažu da je Veroneo bio juvelir u doba Mugala koji sa arhitekturom nije imao nikakve veze, vekovima kasnije britanska kolonijalna uprava prihvatiće Manrikeove tvrdnje kao istinite, uverena da je spomenik kao što je Tadž Mahal mogla izgraditi samo evropska ruka.
Tokom devetnaestog veka, dok u Evropi prevladava mit o Veroneu (zajedno sa još jednom pričom o Avgustinu iz Bordoa, kojeg doduše Šah Džahan možda i jeste unajmio za potrebe ukrašavanja fasade), u Osmanlijskom carstvu primat preuzima priča nepoznatog porekla, koja kao glavnog arhitektu čuvenog zdanja navodi izvesnog Ustada Isu, Turčina sa osmanlijskog dvora. Tamošnji istoričari, zavedeni relativno kratkim vremenskim periodom od smrti velikog Mimara Sinana i izgradnje Tadž Mahala, pišu da je Ustad Isa jedan od Sinanovih učenika.
Kada je veo kolonijalizma skinut sa mugalske istoriografije, istina o Italijanu Veroneu je brzo izašla na videlo, ali se Ustad Isa pokazao otpornijim na činjenice, i danas se svako malo pojavi novinski tekst, blog ili reportaža koja ga navodi kao graditelja Tadž Mahala, neretko i kao glavnog arhitektu. Lik je, zapravo, potpuno izmišljen. Nikada nije ni postojao, a smislili su ga, po svemu sudeći, meštani Agre u razgovoru sa britanskom kolonijalnom upravom.
Nove zablude
Ipak, najbizarnije tvrdnje o gradnji Tadž Mahala dolaze iz same Indije. Novinar i publicista po imenu Purušotam Nageš Ouk, inače Indus, islamofob i hinduistički revizionista, sve do svoje smrti 2007. godine tvrdio je da Tadž Mahal uopšte i nije sagradio Šah Džahan. Za nacionaliste koji svoju zemlju vide isključivo kao državu Indusa, takav simbol Indije nije ni mogao da bude delo muslimana, i to potomka osvajača iz srednje Azije. Iako to nigde nije zapisano, izgradili su je, govorio je Ouk, indijski Radžputi, koji su pre mugalskih osvajanja imali kraljevstvo u severnoj Indiji.
Oukova dela do danas rasplamsavaju nacionalističku maštu, posebno među desničarskim, islamofobnim Indusima, koji su uvereni i u postojanje zavere protiv hinduističkog nasleđa. Doduše, i oni su se velikim delom otklonili od samog P. N. Ouka – između ostalog, on je pisao i da hrišćanstvo i islam potiču od hinduizma, da je Vatikan nekadašnji hinduistički religijski red, a Kaba u Meki svetilište bogu Šivi, što je sve objašnjavao besmislenim etimologijama („hriš-“ u „hrišćanstvu“ je tobože od Krišne, a Avram, odnosno Abraham je zapravo Brahma).
U moru vekovima starih pretpostavki, glasina i lažnih istorija, jedan jedini izvor se izdvaja kao možda tačan: 1659. godine, čovek po imenu Lutfula Muhandis naveo je kao arhitektu Tadž Mahala svog oca, Ustada Ahmada Lahaurija. Mada bliske rodbinske veze nikada nisu siguran put do činjenica, Lahauri je sasvim realan kandidat, pre svega zato što je deceniju pre Tadž Mahala izgradio carsku utvrdu u Agri. I, ukoliko želimo odgovore, to je otprilike to.
Doduše, postojao je jedan čovek koji je imao priliku da na dragulju Indije ostavi autorski pečat. Na unutrašnjoj strani velike kupole, ispod mnogobrojnih citata iz Kurana i posveta princezi Mumtaz Mahal, piše:
„Ovo je napisalo beznačajno biće Amanat Kan Širazi“
Potpisao se jedino kaligraf.