Razgovarao: Đorđe Petrović
„Kada je sredinom osamdesetih godina prošlog veka u celom Los Anđelesu na nekoliko sati nestala struja, ljudi su masovno počeli da zovu policiju i da prijavljuju čudna svetla na nebu, koja su ih podsećala na NLO i zloslutne sive oblake. Ispostavilo se na kraju da su, bez smetnji uzrokovanih svetlosnim zagađenjem, konačno mogli jasno da vide zvezde i sazvežđa Mlečnog puta“, kaže za Elementarijum dr Dajana Bjelajac. Ovim važnim ekološkim problemom, ali i problemom zagađenja bukom, bavio se projekat „Svetlost priguši, prirodu oslušni“ nevladine organizacije Carpe Noctem iz Novog Sada, na čijem se čelu nalazi upravo dr Bjelajac. Pomenuti projekat finansiran je u okviru prošlogodišnjeg Javnog poziva za finansijsku podršku projektima promocije i popularizacije nauke, koji raspisuje Centar za promociju nauke, pod okriljem Ministarstva nauke, tehnološkog razvoja i inovacija.
Dr Bjelajac je doktorirala na temu svetlosnog zagađenja, a trenutno je docent na Departmanu za geografiju, turizam i hotelijerstvo Prirodno-matematičkog fakultetu u Novom Sadu. Članica je Međunarodne organizacije „Tamno nebo“, kao i Međunarodne komisije za proglašenje lokaliteta tamnog neba. Za doprinos borbi za noćno nebo, 2020. godine dobila je nagradu Dark Sky Defender.
Povodom Dana planete Zemlje, sa dr Bjelajac razgovarali smo o tome šta je to svetlosno a šta zvučno zagađenje, kako su svojim projektom pokušali da ukažu na ove ekološke probleme, šta su to parkovi tamnog neba i postoji li u Srbiji potencijal za astronomski turizam.
Projekat „Svetlost priguši, prirodu oslušni“ bavio se ekološkim problemima o kojima se u javnosti ne govori dovoljno – svetlosnim zagađenjem i zagađenjem bukom. Možete li nam reći šta su ova dva oblika zagađenja i koji su njihovi izvori?
Svetlosno zagađenje možemo opisati kao negativan proizvod veštačkog osvetljenja, koji podrazumeva prekomerno, preintenzivno i pogrešno usmereno osvetljenje u noćnim satima, koje može da utiče negativno na životnu sredinu, kao i na nas same. Zvučno zagađenje ili zagađenje bukom se može okarakterisati kao širenje neželjenih zvukova u životnoj sredini, koji su preintenzivni, neprijatni i u određenim slučajevima štetni po živi svet. No, pošto buka može da dođe iz prirodnih izvora (pevanje ptica, žubor vode), ovde se ograđujemo na buku nastalu iz veštačkih izvora (poput automobila, električnih uređaja i tome slično). Buku najčešće prate i vibracije, a gde god postoji neka aktivnost koja prouzrokuje veštačke zvukove i vibracije, najčešće imamo i mnogo veštačkog osvetljenja koje omogućava ljudima da sprovode svoje aktivnosti – koje potom proizvode buku. Dakle, ova dva tipa zagađenja životne sredine veoma često nastupaju zajedno i mahom su zanemareni i slabo istraživani u poređenju sa drugim zagađivačima, ali razlikuju se po tome što je buka ipak prepoznata u našim zakonskim dokumentima i na nju možete da se „tužite“ ako vam smeta.
Kakve su razmere ovog zagađenja u Srbiji?
Po pitanju svetlosnog zagađenja, Srbija se ne razlikuje mnogo od drugih država u razvoju ili razvijenih država, pošto osvetljenje postoji gde god se javlja i značajnija naseljenost. Zato je možda lakše uočiti gde nema svetlosnog zagađenja, a to je mnogo manja površina koja je najčešće u pograničnim predelima, zaštićenim prirodnim dobrima ili u teško pristupačnim, planinskim predelima. Isto se može reći i za buku i vibracije, a onda dolazimo i do logičnog zaključka da u najurbanizovanijim delovima naše zemlje postoji i najviše svetlosnog i zvučnog zagađenja.
Trenutno postoji preko 200 međunarodnih lokacija tamnog neba, u više od 22 države, na svih šest kontinenata, a sve one zauzimaju površinu veću od 160.000 kvadratnih kilometara.
Na koji način ste vašim projektom pokušali da rešite ove probleme i da li ste zadovoljni rezultatima?
S obzirom na to da su veštačko osvetljenje i buka slabo istraživani na našim prostorima, a još manje poznati građanima, naš glavni cilj bio je da privučemo pažnju, edukujemo i obezbedimo resurse za borbu protiv ovih problema. U skladu s tim, među najvažnijim aktivnostima nametnula se inicijativa da započnemo proceduru osnivanja Parka tamnog neba na Tari pošto ovaj prostor ispunjava većinu uslova za to. Park tamnog neba je jedna od kategorija zaštite prirodne tame i astronomskog nasleđa, a u sklopu programa koji je osnovala organizacija Dark Sky International. U prvi mah zvuči kao da želimo samo da nametnemo neka pravila koja se moraju poštovati kako bi se smanjilo svetlosno zagađenje, ali to je samo delimično tačno. Pored strogih propisa kakvo osvetljenje treba da bude u parku, jedna od najvažnijih aktivnosti za sticanje ove titule jeste edukacija stanovništva. Kako DSI propisuje, parkovi imaju ekološku, ali i edukativnu komponentu, što se savršeno poklapa sa našim naučnopopularnim, ali i zaštitarskim projektom.
Prijava za Park tamnog neba je trenutno i dalje u izradi pošto je to procedura koja može da potraje i nekoliko godina, ali ovaj projekat nam je omogućio da organizujemo naučnoistraživački teren kako bismo prikupili podatke o osvetljenosti noćnog neba i anketirali stanovništvo, dok smo istovremeno organizovali i naučnopopularna predavanja za vreme trajanja projekta. Ono što mogu sa sigurnošću da tvrdim u ovoj fazi projekta, to je da Tara ne samo da poseduje izuzetan kvalitet noćnog neba, nego je i lišena većine veštačkih izvora buke i vibracija. Tara je i tiha, i puna zvezda. Međutim, bilo bi neodgovorno tvrditi da ne postoje loši primeri veštačkog osvetljenja koje treba rešiti, kao i da ne treba raditi na prevenciji budućeg. Naš plan je da po završetku ovog projekta imamo prvi primer aplikacije za Park tamnog neba, a da građani budu dovoljno obučeni da i sami, amaterski, mogu da izmere i buku i svetlost, pa da tako doprinesu našim budućim aktivnostima.
Jedan od ciljeva vašeg projekta bilo je podsticanje otvaranja prvog „parka tamnog neba“ u Srbiji, a vi lično član ste komisije za međunarodne lokacije tamnog neba. Zašto su ti parkovi važni i šta nam sve oni pružaju?
Ovi parkovi, i uopšte postojanje ovog programa, od izuzetne su važnosti za očuvanje prirodno tamnih lokacija širom sveta jer imaju dvojaku ulogu, da zaštite pomoću strogih pravila koja se odnose na veštačko osvetljenje, a da istovremeno budu centar edukacije o svetlosnom zagađenju i astronomskom nasleđu. Postoji nekoliko kategorija koje su definisane u odnosu na aktivnosti koje se sprovode, kao i kvalitet noćnog neba unutar njih. Kao prva izdvaja se Međunarodna zajednica tamnog neba, koja predstavlja, kako sama reč kaže, zajednicu građana koji se bore za bolje veštačko osvetljenje unutar svojih naselja. Oni rade na tome da se veštačko osvetljenje prilagodi ekološkim i dark sky friendly standardima, štiteći time okolna zaštićena dobra u koja se „preliva“ svetlost grada. Zatim, imamo Parkove tamnog neba koje sam već detaljno objasnila, a nakon toga Rezervate i Utočišta. Rezervati su u odnosu na parkove mnogo veća područja, koja se dele na dve zone – unutrašnju zonu, izuzetnog kvaliteta noćnog neba, a zatim perifernu, gde je kvalitet noćnog neba nešto manji, ali opet zadovoljavajući. Utočišta, kako ime implicira, područja su gde ne postoji svetlosno zagađenje i teško su dostupna, samim time, zaštićena od svih budućih urbanih procesa. Ovakve lokacije su retke i do sada ih je zaštićeno svega 20 na celom svetu, od čega je samo jedna u Evropi.
Što se tiče drugih mesta u Srbiji koja bi mogla da se uključe u program tamnih lokacija, to su, pre svega, zaštićena područja (poput Tare, Stare planine), ali i drugi pogranični ili slabo naseljeni predeli.
Sticanje bilo koje od navedenih titula je izuzetno kompleksan i često dugotrajan proces. Bilo da ga sprovode državne institucije ili grupe građana, moraju se steći raznorazne dozvole i pisma podrške od svih donosilaca odluka koji se nalaze na ovom prostoru, zbog čega se već kroz samu proceduru sticanja tih dozvola edukuje i građanstvo, ali i rukovodioci. U najvećem broju slučajeva radi se i na rekonstrukciji osvetljenja (pošto postojeće često nije u saglasnosti sa strogim pravilima DSI-ja), pa se samim tim utiče i na smanjenje svetlosnog zagađenja, a za većinu kategorija (sem Utočišta), mora da postoji minimalno četiri velika naučnopopularna događaja, koji okupljaju građane sa ciljem da ih edukuju o svetlosnom zagađenju i astronomiji.
Trenutno postoji preko 200 međunarodnih lokacija tamnog neba, u više od 22 države, na svih šest kontinenata, a sve one zauzimaju površinu veću od 160.000 kvadratnih kilometara. U našem regionu prednjače Mađarska i Hrvatska sa po tri lokacije. S obzirom na to da je reč o međunarodnom programu, može delovati da je ovo mala površina koja je zaštićena, ali ako uzmete u obzir celokupnu proceduru za odobravanja aplikacije, moram istaći da je ova titula takođe dokaz posvećenosti i prestiža.
Početkom decembra učestvovali ste u programu „Najbliži svemiru“, u Narodnom muzeju Toplice u Prokuplju, čiji je cilj bio podizanje svesti javnosti o značaju Astronomske stanice Vidojevica. Kako gledate na mogućnost da ovo mesto postane park tamnog neba? Koja bi još mesta u Srbiji mogla da postanu parkovi tamnog neba?
Proglašenje Parka tamnog neba na Vidojevici bio bi zaista veliki korak za tretiranje svetlosnog zagađenja i promociju astronomskog nasleđa u našoj zemlji. Sticanje ove prestižne titule značiće da su svi akteri i donosioci odluka na ovom području usaglašeno radili na tome da smanje svetlosno zagađenje, dok istovremeno rade na edukaciji stanovništva. Ovo bi bio prvi takav primer koordiniranog nastupa različitih državnih institucija, zajedno sa građanima i lokalnim entuzijastima, za zaštitu prirodne tame i razvoj astronomskog turizma. Naposletku, Vidojevica će biti dobar model i za druga područja u Srbiji koja imaju potencijal da steknu jednu od gorenavedenih titula, što će doprineti tome da se o uticaju veštačkog osvetljenja na životnu sredinu govori mnogo više. Sve ovo moglo bi da doprinese da kao krajnji pozitivan rezultat dobijemo zakon o zaštiti od svetlosnog zagađenja.
Što se tiče drugih mesta u Srbiji koja bi mogla da se uključe u program tamnih lokacija, to su, pre svega, zaštićena područja (poput Tare, Stare planine), ali i drugi pogranični ili slabo naseljeni predeli.
Na čelu ste neprofitne ekološke organizacije Carpe Noctem, koja se ciljano bavi pitanjem svetlosnog zagađenja i koja je i bila nosilac projekta „Svetlost priguši, prirodu oslušni“. Na koji način se vaša organizacija bavi ovim pitanjem i kakve sve aktivnosti organizujete?
Naša organizacija je posvećena tome da edukuje stanovništvo o svetlosnom zagađenju, na svaki mogući dostupan način. Počeli smo sa astro-šetnjama (noćne šetnje po Fruškoj gori uz edukaciju o svetlosnom zagađenju i astronomiji), pravili smo eko-festivale „Zvezdani triatlon“ (gde prikazujemo uticaj svetlosnog zagađenja na živi svet, astronomiju, kulturu, muziku, itd.), organizujemo naučnopopularna predavanja širom zemlje, pravimo raznorazne digitalne formate, od podkasta do blogova koji govore o svetlosnom zagađenju i astronomiji. Napisali smo i naučnopopularnu brošuru za osnovne i srednje škole o ovom ekološkom problemu, a takođe pozivamo građane da nam prijave loše osvetljenje koje im smeta u noćnim satima. Gotovo da ne postoji vid edukacije koji već nismo isprobali.
Više informacija o organizaciji Carpe Noctem i njihovim aktivnostima i programima možete saznati na njihovom vebsajtu.