Rimska imperija vladala je teritorijom današnje Srbije nekoliko vekova i za sobom ostavila brojne građevine, koje su zadivljujućom veštinom i znanjem sagradili antički inženjeri i neimari. Ono što posebno fascinira kod ovih objekata jeste njihova trajnost, odnosno činjenica da, posle skoro 2000 godina, i dalje odolevaju zubu vremena.
Jedna od tajni njihove čudesne dugovečnosti krije se u rimskom malteru, vezivnom materijalu koji ne samo što čvrsto drži na okupu gradivne elemente ovih građevina, već predstavlja snažnu sponu između prošlosti i sadašnjosti jednog prostora, pruža uvid u graditeljske tehnike njegovih antičkih žitelja i direktno nas povezuje sa antičkim nasleđem.
Ipak, ma koliko bili čvrsti i postojani, ovim objektima – a posebno onim koji su prolazili kroz istorijska razaranja i kasnije razgradnje (što je čest slučaj sa spomenicima na teritoriji današnje Srbije) – neophodne su povremene, ponekad i temeljne, konzervatorske intervencije i radovi, kako bi se obnovili i što bolje očuvali za buduće naraštaje.
Međutim, problem je u tome što su sve do skoro, čak i u najrazvijenijim zemljama, ovi radovi vršeni uz isključivu upotrebu savremenih materijala kakav je, na primer, cement, a poslednjih decenija pokazalo se da takvi materijali ne samo da nisu najbolje rešenje jer narušavaju autentičnost objekta, već mogu i da mu nanesu ozbiljnu štetu.
Kako bi pronašao odgovarajuće maltere za konzervaciju antičkog nasleđa Srbije, interdisciplinarni tim istraživača – okupljen oko naučnog projekta MoDeCo2000 (Mortar Design for Conservation – Danube Roman Frontier 2000 Years after), koji u okviru programa PROMIS 2020–2022. finansira Fond za nauku Republike Srbije – odlučio je da istraži rimske lokalitete pored Dunava na tlu današnje Srbije i otkrije od čega su sve rimski graditelji izrađivali svoje maltere.
„Malter sa stuba Trajanovog mosta zaista se pokazao kao malter velike čvrstoće. Njegov materijal je u potpuno neverovatnom stanju“, ističe dr Snežana Vučetić. „Još pokušavamo da pronađemo koji je to sastojak koji mu daje takvu čvrstoću.“ Budući da je ovaj most bio jedan od kapitalnih carskih projekata u to vreme, istraživači kažu da ne bi bili iznenađeni da otkriju da je tajni sastojak upravo vulkanski pepeo, koji je specijalno za tu priliku dopreman sa Apeninskog poluostrva
Istraživači iz tri naučne institucije – Arheološkog instituta Beograd, Tehnološkog fakulteta Novi Sad i Instituta za ispitivanje materijala IMS – u tu svrhu sproveli su temeljna istraživanja i prikupili uzorke sa više od dvadeset dostupnih arheoloških nalazišta, s posebnim fokusom na ona koja su u fazi konzervacije ili im ona uskoro sledi.
Svi ovi lokaliteti – za koje Arheološki institut i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture trenutno izrađuju nominacioni dosije kako bi u doglednoj budućnosti bili uvršteni na Uneskovu Listu svetskog nasleđa – nalaze se na području „Dunavskog limesa u Srbiji“.
Limes je bio utvrđena granica Rimskog carstva, duga preko 7500 km, koja je jednim delom prolazila i kroz teritoriju današnje Srbije, duž Dunava. Na srpskom delu Limesa Rimljani su sagradili brojna vojna utvrđenja – poput Ad Herkulema u Čortanovcima, Lederate u Ramu ili Dijane kod Kladova – uz koja su često nicala i razvijala se civilna naselja, kao što je to bio slučaj sa Viminacijumom i Singidunumom.
Pored ove tri tvrđave i dva grada, među lokalitete koje su istraživači posetili i ispitali spadaju i rimska grobnica u Brestoviku (nedaleko od Beograda) i ostaci Trajanovog mosta kod Kladova, a planirano je da se ispitaju i ostaci Sirmijuma u Sremskoj Mitrovici kako bi se uporedili uzorci i bolje razumeli dobijeni rezultati.
Sa ovih lokaliteta istraživači su odabrali više od 100 uzoraka, čiju su čvrstoću i hemijski sastav, kao i mnoge druge karakteristike, ispitivali u svojim laboratorijama. Ova gomila uzoraka, koja nama laicima izgleda kao interesantno ali bezoblično kamenje, za naučni tim projekta MoDeCo2000 predstavlja jednu vrstu „teksta“ iz kojeg mogu da iščitaju različite informacije i otkriju mnoge tajne o rimskom malteru.
U tome im prilično pomaže jedan poseban kvalitet njihovog tima – multidisciplinarnost.
„Zaista je važno to što u timu imamo različite stručnjake – arheologa, arhitektu, inženjere tehnologije, hemičara, geologa, fizičara, itd. – od kojih svako sa svoje strane, u skladu sa svojom ekspertizom, može da doprinese tumačenju i razumevanju onoga što nam uzorci sa terena govore. A mogu da nam kažu mnogo toga“, kaže dr Helena Hiršenberger, saradnik Tehnološkog fakulteta Novi Sad i jedan od spoljnih saradnika ovog projekta.
„Upravo zahvaljujući takvom multidisciplinarnom pristupu, u stanju smo da razumemo kako su Rimljani živeli i na koji način su gradili objekte na našem podneblju, šta im je bilo važno prilikom izgradnje, kako se na obodima carstva koristilo graditeljsko znanje iz njegovog centra i kakve su materijale i sirovine koristili.“
Rimski graditelji, kao i svi ostali kroz istoriju, eksperimentisali su sa različitim sastojcima kako bi dobili što otporniji i čvršći malter, a legende, pa i stari zapisi i neka istraživanja, kažu da su pored jaja, pirinča, mleka, svinjske masti i maslinovog ulja, ponekad koristili i životinjsku krv. Ono što se sa sigurnošću zna jeste da su uzimali u obzir različite faktore, poput klimatskih uslova i dostupnosti materijala.
„Za razliku od Egipćana koji su pretežno koristili gips kao vezivni materijal, Rimljani nisu mogli svuda da računaju na tako suvu klimu, pa su koristili kreč. Ali nisu se zadržali na kreču. Dodavali su mu razne sastojke kako bi mu poboljšali otpornost na postojeće uslove“, objašnjava hemičarka Ljiljana Miličić, rukovodilac Laboratorije za veziva, hemiju i maltere Instituta IMS i jedan od članova projektnog tima.
Ona kaže da je upotreba kreča i različitih dodataka u izradi maltera bila zastupljena i ranije, ali da su upravo Rimljani bili ti koji su krečne maltere doveli gotovo do savršenstva.
„Na teritoriji današnje Srbije, krečnom malteru su dodavali razne materijale, kao što su gline, odlomci različitih stena, fragmenti i prah pečene opeke, a za blago armiranje koristili su prirodna vlakna kao što je slama, dakle, ono što su imali na raspolaganju“, navodi Miličić. Rimljani su bili vrlo ekonomični, tako da su prilikom izgradnje veoma retko dovlačili materijale sa udaljenih mesta i drugih delova carstva, već su se, pre svega, oslanjali na ono što im je bilo dostupno i „pri ruci“.
„U malterima u Viminacijumu, na primer, ima dosta opeke. Osim što je Viminacijum bio veliki proizvodni centar opeke, pored njega se nalazilo obilje geološkog materijala koji se na lokalnom području zove crvenka, što možemo nazvati prirodno pečenom opekom“, kaže Ivana Delić-Nikolić, inženjer geologije, rukovodilac Laboratorije za kamen i agregat istog instituta i član projektnog tima.
„Ovakav materijal može nastati u ležištima različitih prirodnih zapaljivih materijala, kakav je i ugalj, a poznato je da je područje današnjeg Kostolca, u kome se Viminacijum nalazi, veoma bogato ugljem.“
Crvenka je korišćena za zidanje prvih bedema vojnog logora Viminacijuma, a kasnije, uspostavljanjem opekarske proizvodnje u Viminacijumu, opeka iz ovog centra korišćena je i u drugim, obližnjim rimskim lokalitetima duž Dunava.
Međutim, ova naučnica ističe da je, recimo, u Lederati u selu Ram, nedaleko od Viminacijuma, malter pun škriljaca, koji grade samu gredu na čijoj zaravni je tvrđava Lederata izgrađena. „Škriljac iz ležišta u Ramu je zelena, listasta stena koja nema naročitu čvrstoću“, kaže Delić-Nikolić dok nam pokazuje trošnost tankog zelenog kamena sa svoje police, na kojoj se nalazi i veliki broj primeraka različitih minerala i stena sa terena.
„I pored toga, Rimljani šire teritorije Viminacijuma uspeli su da ga iskoriste za zidanje kao jedinu vrstu kamena koja im je bila pristupačna u velikim količinama, ali i kao dodatak malteru u strukturama Lederate.“
Jedan od osnovnih principa u rimskom građevinarstvu bila je upotreba lokalnih materijala, zbog čega postoje razlike u arhitekturi i građevinskim rešenjima u različitim delovima carstva, ističe dr Emilija Nikolić, inženjer arhitekture sa Arheološkog instituta Beograd i rukovodilac projekta MoDeCo2000. Na Apeninskom poluostrvu, kao i u drugim delovima carstva gde su bili dostupni vulkanski materijali, Rimljani su koristili vulkanski pepeo prilikom izrade maltera, jer se takav malter pokazao kao fantastično čvrst i otporan.
Čuveni „rimski beton“ – od koga su izgrađene najmonumentalnije rimske građevine kao što je Panteon (koji traje već devetnaest vekova) – duguje svoju čvrstoću upravo hidrauličnom malteru koji se pravio od vulkanskih materijala.
„Imamo komoru za simuliranje uslova starenja, u kojoj možemo da testiramo na različite načine određene uzorke maltera koje smo napravili, da ih izložimo ubrzanom starenju, ubrzanim uticajima okruženja koje podešavamo tako da odgovaraju uticajima okruženja na lokalitetu – vlaga, sunčevo zračenje, temperatura, izloženost solima – i ako se ti uzorci pokažu odgovarajućim, tek onda imamo puno pravo da ih testiramo na samom lokalitetu“, kaže dr Hiršenberger
„Na teritoriji današnje Srbije nemamo obilje i kvalitet vulkanskih materijala od kojih bi mogao da se dobije takav malter. Zato su tehnike gradnje i sastav maltera morali da se modifikuju“, kaže dr Nikolić. To je podrazumevalo i da se nađe zamena za prirodni pucolanski materijal kao što je vulkanski pepeo, što je često postizano kroz upotrebu veštačkog materijala sa pucolanskim svojstvima – kao što je pečena opeka.
Ona je bila najčešći dodatak kojim se dostizala hidrauličnost rimskih maltera na ovim prostorima, što je svojstvo koje je, osim vodootpornosti i mogućnosti vezivanja pod vodom, bilo odgovorno i za čvrstoću maltera. Opeka se drobila ili mlela, a zatim mešala sa ostalim materijalima koji su bili dostupni, kao što je pomenuti škriljac. Osim u Sirmijumu, koji je bio carski grad, najkvalitetniji uvozni građevinski materijali na teritoriji današnje Srbije koristili su se samo za veoma značajne i monumentalne građevine.
Jedan od takvih monumentalnih objekata, u to vreme od velike važnosti za Rimsko carstvo, bio je čuveni Trajanov most preko Dunava – delo Apolodora iz Damaska, najvećeg arhitekte svog doba. Ovo zdanje podignuto je 105. godine naše ere kod današnjeg Kladova kako bi pomoglo rimskim legijama da osvoje Dakiju, a smatra se da je više od hiljadu godina bio najduži most ikad sagrađen.
U kvalitet materijala i tehnologiju njegove izgradnje uverili su se i dr Nikolić i njen tim nakon što su uzeli uzorke sa njegovih ostataka.
„Malter sa stuba Trajanovog mosta zaista se pokazao kao malter velike čvrstoće. Njegov materijal je u potpuno neverovatnom stanju“, ističe dr Snežana Vučetić, inženjer tehnologije sa Tehnološkog fakulteta u Novom Sadu, rukovodilac Laboratorije za ispitivanje materijala u kulturnom nasleđu i jedan od članova projektnog tima.
„Još pokušavamo da pronađemo koji je to sastojak koji mu daje takvu čvrstoću.“
Budući da je ovaj most bio jedan od kapitalnih carskih projekata u to vreme, istraživači kažu da ne bi bili iznenađeni da otkriju da je tajni sastojak upravo vulkanski materijal, koji je specijalno za tu priliku dopreman sa Apeninskog poluostrva.
Sva ova saznanja o tajnama recepture rimskih maltera naučni tim će iskoristiti za izradu kompatibilnih maltera koji će moći da se primene u konzervaciji lokaliteta koji predstavljaju ne samo našu, već i evropsku i svetsku kulturnu baštinu, a koji bi mogli, kako se nadaju članovi projekta, za nekoliko godina da ponesu i Uneskov logo.
Za njihovo očuvanje od presudnog je značaja upotreba materijala i sirovina koji će odgovarati onim antičkim i koji će ih, u meri u kojoj je to moguće, oponašati.
Problem je u tome što su sve do skoro, čak i u najrazvijenijim zemljama, konzervatorski radovi vršeni uz isključivu upotrebu savremenih materijala kakav je, na primer, cement, a poslednjih decenija pokazalo se da takvi materijali ne samo da nisu najbolje rešenje jer narušavaju autentičnost objekta, već mogu i da mu nanesu ozbiljnu štetu
„Zapravo, jedan od osnovnih principa konzervacije podrazumeva da materijali moraju da budu kompatibilni i neškodljivi, odnosno da ne smeju da unose novu vrstu oštećenja u postojeći istorijski materijal, budući da je on veoma vredan i neobnovljiv resurs“, naglašava dr Hiršenberger.
„Recimo, pre tridesetak godina desilo se da su upravo novi materijali, koji su tada počeli intenzivno da se koriste u očuvanju kulturnog nasleđa, predstavljali veoma dobru osnovu za razvoj mikroorganizama koji su oštetili osnovni materijal. Tako su neke skulpture, koje su tretirane takvim materijalima, na kraju ostale bez delova nosa ili ušiju.“
Da ne bi došlo do ovakvog scenarija, naučni tim će, pre testiranja novih maltera na datom lokalitetu, ispitati šta se dešava u samoj zoni kontakta između uzoraka novog i starog maltera, a zatim izvršiti detaljne analize putem najsavremenije mobilne opreme kojom raspolaže Laboratorija za ispitivanje materijala u kulturnom nasleđu.
„Imamo komoru za simuliranje uslova starenja, u kojoj možemo da testiramo na različite načine određene uzorke maltera koje smo napravili, da ih izložimo ubrzanom starenju, ubrzanim uticajima okruženja koje podešavamo tako da odgovaraju uticajima okruženja na lokalitetu – vlaga, sunčevo zračenje, temperatura, izloženost solima – i ako se ti uzorci pokažu odgovarajućim, tek onda imamo puno pravo da ih testiramo na samom lokalitetu“, kaže dr Hiršenberger.
„Testiranje na lokalitetu uvek obavljamo u jednoj maloj zoni, gde koristimo nov materijal, a zatim uz pomoć opreme za merenje pratimo šta se dešava sa njim i starim materijalom ispod, kako reaguju i da li dolazi do nekih promena.“
U izradi maltera za konzervaciju istraživači se trude da, kao i Rimljani nekad, koriste lokalne materijale i sirovine, a predloženi dizajn maltera trebalo bi da doprinese smanjenju skoro isključive upotrebe cementnog maltera prilikom konzervacije u Srbiji.
S druge strane, oni očekuju da bi ovaj projekat mogao uticati i na razvoj nauke o konzervaciji u našoj zemlji, odnosno na uključivanje ove oblasti u edukaciju studenata različitih usmerenja, kao i na prepoznavanje njenog značaja za očuvanje ne samo rimskog, već i celokupnog materijalnog kulturnog nasleđa na teritoriji Srbije.
„Nauka o konzervaciji, kojom se tako strastveno bavimo i u koju smo zaljubljeni, ima smisla jedino ako se upotrebljava u praksi“, ističe dr Snežana Vučetić dok u laboratoriji Instituta IMS – uz nadzor Ljiljane Miličić i u izvedbi Nevenke Mijatović, istraživača sa ovog instituta i spoljnog saradnika projekta – prisustvujemo pripremi jedne od mešavina za budući konzervatorski malter.
„Zato nam je želja da društvo ima neke istinske koristi od ‘naše epruvete’.“
Tekst je izvorno objavljen u 25. broju časopisa Elementi.