Tekst: Ana Samardžić
Foto: Marko Risović
Glavni motiv koji dominira na beogradskim fasadama je čovek. On je u okviru različitih figuralnih grupa ili pojedinačnih fasadnih skulptura, zastupljen kao dekorativni i/ili simbolični element. No, pre nego što je došlo do njegove pojave, fasade u Beogradu su najpre ukrašavali geometrijski i floralni motivi, koji su i do danas verovatno ostali najbrojniji, zbog svoje dekorativne prirode. Sakralne i profane građevine imale su svoje odgovarajuće ornamente, dok su zdanja u kojima su bile smeštene javne institucije neretko imale heraldička obeležja. Nakon geometrizacije i vegetacije, u beogradskoj arhitekturi usledio je niz umetničkih stilova čije su se odlike smenjivale na fasadama kroz čitav 19. i u prvoj polovini 20. veka. U pogledu dekorativnosti i bogatstva kompozicije, najplodniji su bili akademizam, a potom secesija i art deko. Raznovrsno cveće, voće, kao i životinje bili su deo scena, koje su sa pojavom akademizma postajale sve složenije, dok su ljudske figure ili lica, realna ili katkad izobličena, bila deo alegorijskih personifikacija. Veoma zastupljene su bile mitološke scene, u kojima su učestvovale kako stvarne tako i imaginarne životinje. Pojedina mitska bića predstavljala su simbole za određene građevine, poput statue Hermesa ili Merkura, starogrčkog božanstva i glasnika bogova, koji je bio zaštitnik banaka i štedionica i ujedno jedan od najučestalijih mitoloških motiva na beogradskim fasadama. Realni lavovi ili oni nalik na nadrealne zveri bili su čuvari vrata i kapija sa jasnom zaštitnom ulogom i izazivanjem strahopoštovanja kod posetilaca. Zanimljivo je uočiti i određene grupe motiva koji se pojavljuju na beogradskim građevinama u vidu fasadnih skulptura ili reljefa, a govore o profesijama njihovih ktitora.
RASCVETANE FASADE
Prva asocijacija na floralne motive kada je reč o arhitekturi i primenjenoj umetnosti, mnogima je verovatno secesija ili art nuvo. Pre nego što je ovaj nagoveštaj modernosti stigao u srpsku prestonicu krajem 19. veka, građevine iz prethodnog perioda bile su bogate motivima akantusovog lišća, girlandi, vinove loze, različitih vreža i prepleta traka u koje su bile utkane tradicionalne stilizovane forme cveća još od srednjeg veka ili ljiljana koji su pronalazili posebno mesto u heraldici i sakralnoj arhitekturi. Ipak, secesija je doprinela tome da floralna dekoracija preovlada na fasadama, u početku stidljivo i sa samo ponekim motivom kao nagoveštajem novog stila, a potom i u svim njegovim varijatetima kao što je to bio slučaj širom Evrope. Secesijsko bilje bilo je stilizovano i pretežno je stremilo vertikali sa spiralno uvijenim krajevima, kao i drugi elementi ovog stila, poznatog po krivim linijama. Različiti tipovi trske, irisa, ljiljana, lokvanja i suncokreta bili su najčešće zastupljeni.
Jedna od prvih fasada dekorisanih elementima secesije bila je kuća arhitekte Jovana Smederevca, podignuta 1901. godine na uglu današnje Nušićeve i Makedonske ulice. Iako je ona po svojoj strukturi i koncepciji i dalje bila akademističko zdanje, bogata floralna plastika najavila je novu estetiku. Između prozora na ovoj građevini i danas se mogu uočiti reljefi u vidu vaza nalik na amfore sa buketima od dva ili više cvetova, širom otvorenih ili u pupoljcima, dok se iznad prozora nalaze pojedinačni cvetovi ili u parovima, isprepletani tipičnim secesijskim krivuljama. Samo godinu dana kasnije, 1902, prema nacrtima arhitekte Milana Antonovića sagrađena je zgrada Društva za ulepšavanje Vračara. Društvo je osnovano 1884. godine sa ciljem da se poboljšaju uslovi za život u ovom delu grada. Ubrzo je ono izgradilo apoteku, poštu, banku, štedionicu, a u planu je bila i izgradnja pijace i sađenje zelenila.
Zgrada je i danas ostala prepoznatljiva po centralnom motivu na glavnoj fasadi – mozaiku sa reljefom u vidu drveta sa plodovima. Gotovo klimtovski, zlatni ton mozaika, kao i stilizovano secesijsko drvo podsećaju na iste motive sa zgrade bečke secesije podignute 1898. godine u austrijskoj prestonici, kao i na drvo sa naslovne strane časopisa Ver Sacrum (Sveto proleće), zvaničnog lista secesije, koji je osnovala ista grupa bečkih umetnika, predvođena upravo Klimtom. Secesijski motiv na Antonovićevoj fasadi simbolizovao je zasađene vračarske drvorede. Ukoliko se posmatrač dobro zagleda u atiku od kovanog gvožđa (inače vrlo zastupljenog i prepoznatljivog načina obrade ovog materijala u secesiji) na vrhu Antonovićevog zdanja, pored ispisane 1902. godine, kao godine završetka radova, primetiće da se u tom prepletu krivih linija nalaze i ornamenti u obliku psećih glava.
ČUVAJ SE PSA!
Motiv psa se relativno često javlja na beogradskim fasadama. Zanimljive su dve skulpture lovačkih pasa čuvara koji na trakama od hrastovog lišća stoje sa obe strane dvorišne kapije kuće Leone Panajot u Francuskoj 31, secesijskog zdanja koje je podigao arhitekta Petar Bajalović 1908. godine. Isti motiv javlja se i na unutrašnjem stepeništu kuće Uroša Predića u Svetogorskoj ulici, koju je iste godine projektovao arhitekta Nikola Nestorović, koristivši takođe secesijsku ornamentiku. Figura psa koji prati boginju lova Dijanu sa tobolcem, postavljena je na balustradi kupole današnjeg Ministarstva spoljašnjih poslova Republike Srbije. Ovakav izbor motiva ne čudi, s obzirom na to da je građevina podignuta u periodu od 1923. do 1928. godine, prvobitno za potrebe Ministarstva šuma i ruda, te je boginja sa lovačkim psom, rad skulptora Petra Palavičinija, bila logičan izbor kao personifikacija šumarstva. Ovo zdanje su, inače, započeli arhitekte Dragiša Brašovan i Nikola Nestorović, a izgradnju je nastavio Nikolaj Krasnov. Još jednom je, u periodu između 1929. i 1933. godine, Palavičini imao priliku da na zdanju Ambasade Republike Francuske u Beogradu, na reljefu fasade sa dvorišne strane predstavi lovačkog psa. Art deko je negovao skulpture izduženih, vitkih i elegantnih hrtova. Psi su u okviru reljefa predstavljeni i na mitološkoj sceni borbe dečaka Herkula sa zmijom na zgradi iz 1927. godine u Ulici Kralja Milutina 33; na osmougaonom reljefu sa ženom na zgradi iz 1928. godine u Svetogorskoj 46; na dva ista reljefa sa muškarcem i ženom na zgradi iz 1932. godine u Ulici Vojvode Milenka 20, kao i na reljefu sa muškarcem na zgradi iz 1934. godine u Novopazarskoj 33. Psi čuvari predstavljeni su i sa obe strane ulazne kapije u vilu Stevke Milićević u Užičkoj 54, koju su braća arhitekte, Petar i Branko Krstić, sagradili u periodu između 1929. i 1930. godine.
KAMENA MENAŽERIJA
Mnogo pre nego što su lavovi na kapijama postali simbol kiča u arhitekturi devedesetih godina 20. veka, oni su na pojedinim vilama bili odraz ukusa sa značajnom simbolikom čuvara koji štite dom, neretko čak i doslovno držeći štit sa porodičnim grbom. Lav je antički i heraldički motiv, ali i simbol snage, Sunca ili Hrista u zavisnosti od konteksta i vremena. Na ulazu u dva zdanja podignuta 1928. godine, skulpture lavova sa obe strane stepeništa nalaze se u dvorišnoj zgradi u Ulici admirala Geprata 11, kao i na ulaznom stepeništu Državnog arhiva Srbije u Karnegijevoj ulici, građenog prema projektu Nikolaja Krasnova. Motiv glave lava napravljen od pravog ili veštačkog kamena, gipsa ili drveta, nalazio se često i na vratima, iznad prozora ili pak na fontanama, kakav je slučaj sa Terazijskom česmom, radom vajara Franca Lorana, koja je podignuta 1860. godine po nalogu kneza Miloša Obrenovića. Lavlje glave se mogu pronaći i na fasadi kuće braće Jovana i Maksima Nikolića u Njegoševoj ulici 11, građenoj između 1912. i 1914. godine, prema projektu Branka Tanazevića, kao i na fasadi zgrade u Ulici Svetozara Markovića 12, podignutoj 1922. godine, iznad kojih se nalazi reljef sa ženom i lavicom, dok se jedan reljef sa muškarcem i lavom, nastao prema nacrtima Milutina Borisavljevića, a u izvođenju Bedriha Zelenog, nalazi na zgradi u Brankovoj 16, podignutoj 1932. godine. U nešto strašnijem, zverskijem i grotesknijem obliku, lavlje glave se mogu naći na zgradi u Nušićevoj 4, a potom i u Njegoševoj 20, na kući pukovnika Elezovića, koju je 1927. godine podigao Aleksandar Deroko u modernom srpsko-vizantijskom stilu, a na kojoj se motiv lava sa lanetom nalazi i u jednoj neosrednjovekovnoj estetici na reljefu iznad lukova erkera, radu skulptora Živojina Lukića. Na Škarkinoj vili u Deligradskoj 13, rađenoj prema projektu Dragiše Brašovana, 1927. godine, na plitkom reljefu iznad lukova centralnih prozora nalaze se dva propeta lava, kao produkt radionice arhitekte Matije Bleha, koja takođe podsećaju na romantičarsku viziju srednjeg veka, pa čak i gotičkih palata.
NEKE PTICE NIKAD NE POLETE…
…Posebno ukoliko su napravljene od veštačkog kamena, što je čest slučaj na fasadnoj skulpturi. Neodređene ptice su relativno zastupljen motiv, pretežno na reljefima međuratnih fasada. Od konkretnih vrsta ptica, najučestaliji su golubovi, posebno kada je reč o reljefima sa mladim ženama koje ih drže na dlanu, ali i orlovi zbog svoje tradicionalne simboličke i heraldičke uloge. Sove i sokolovi su ređe zastupljeni, uglavnom u okviru pojedinih alegorijskih scena. Na uglu ulica Kralja Petra i Kneza Sime Markovića nalazi se zgrada podignuta krajem 19. veka, koja ispod ugaonog erkera ima reljefnu skulpturu orla raširenih krila napravljenog od veštačkog kamena u vidu dekorativne konzole. Na današnjoj zgradi Narodnog muzeja, koju su kao palatu Uprave fondova 1903. godine podigli arhitekte Nikola Nestorović i Andra Stevanović, motiv orla se nalazi na kupoli iznad okulusa, kao i na jedanaest prozora prvog sprata, postavljenih na donje ivice zajedno sa vencima. Dve skulpture orla, takođe napravljenih od veštačkog kamena, nalaze se i na krajevima ugaonih fasada u visini mansarde na kući Đorđa Vuča u Karađorđevoj ulici 61, poznatoj i kao Vučina kuća na Savi, koja je podignuta 1908. godine prema projektu arhitekte Dimitrija T. Leka. Motiv orla javlja se i na Studentskom trgu 11, na kući nad timpanonom centralnog prozora prvog sprata. U duhu art dekoa, motiv žene sa golubom, takođe skulpturalno delo Petra Palavičinija, pojavljuje se na gorepomenutoj balustradi kupole nekadašnjeg Ministarstva šuma i ruda, dok se ovaj motiv, ali u kružnom kamenom reljefu, kao rad Ilije Kolarevića, nalazi na zgradi iz 1932. godine u Ulici Kneza Miloša 78.
U Ulici Kralja Milutina, motiv goluba nalazi se na nekoliko zgrada na brojevima 6 iz 1940. godine, 7 iz 1928. godine i 15 iz 1936. godine. Na pomenutoj zgradi broj 7, nalazi se i motiv sokola, dok se soko pojavljuje i na zgradi na Terazijama 38. Sova je kao simbol mudrosti i nauke deo kompozicije reljefa na zgradama u Bulevaru oslobođenja 2, podignutoj 1928. godine, kao i na zgradi u Kumanovskoj 13, iz 1930. godine. Labudovi se u okviru skulptoralne grupe nalaze na vrhu vile Vlade Ilića, koju je podigao Aleksandar Đorđević 1928. godine u Venizelosovoj 31; u vidu medaljona autora Rista Stijovića u hodniku zgrade današnjeg Pozorišta na Terazijama, dok su se sve do pre nekoliko godina dva sučeljena labuda kao dekoracija ulaznih vrata nalazila na Robnom magazinu Viktora Azriela iz 1907. godine.
NA DOMAĆEM TERENU
Ovce, volovi, svinje i konji predstavljeni su na fasadama na nemalom broju zgrada, ali pretežno u okviru figuralnih grupa. Takve su dve grupe skulptura, jedna muškarca i žene sa volom i druga muškarca i žene sa svinjom, koje se nalaze iznad glavnog venca završnog sprata, autora Marka Šoraka, na zgradi podignutoj 1929. godine na Bulevaru kralja Aleksandra 126. U Ulici Maršala Birjuzova 21 nalazi se zgrada sa reljefima od kojih je jedan sa scenom „Koncert u polju“ na kojoj se nalaze pastir sa frulom, pastirica i ovce. Isti reljefi nepoznatog autora se ponavljaju na nekoliko mesta u gradu, što nije bilo neobično, s obzirom na to da su ih često izvodili likoresci – građevinski majstori, uz pomoć kalupa. Konji su se pretežno pojavljivali u okviru kompozicija konjanika, naročito Sv. Đorđa, kao što je to slučaj na pomenutoj kući braće Nikolić u Njegoševoj. Vredni pažnje su i slučaji u kojima su motivi na fasadi ukazivali na profesiju poručioca zdanja. Takav primer je glava svinje koja se nalazi visoko na zgradi koju je projektovao Franjo Urban 1929, a koja je izgrađena 1937. godine na uglu Svetogorske i Takovske.
Glava svinje predstavljala je omaž profesiji kojom se vlasnik i poručilac zgrade, bogati trgovac Sima Nikolić, bavio. Postavljena je u znak zahvalnosti za njegov unosan posao i veliki izvoz svinja. Nikolić je bio jedan od osnivača Mesarske banke, čiji su se stanovi nalazili u ovoj zgradi na uglu Svetogorske i Takovske, a centrala ove banke nalazila se na Zelenom vencu u zgradi koja i danas postoji i na kojoj se mogu videti glave bikova u vidu konzola. Od domaćih životinja, na fasadama se pojavljuje i mačka, koja se jasno uočava samo na jednom mestu, u okviru grupe plitkih reljefa, zajedno sa ženom koja je drži na zgradi u Vlajkovićevoj 16, podignutoj 1930. godine. Reljefe je izveo Živojin Lukić prema nacrtima Branka Krstića.
ČITAV MORSKI SVET
Za grad koji nema more, Beograd ima relativno brojne morske motive na fasadama. Najčešće su to ribe, ali i izuzetno stilizovani (pa i gotovo neprepoznatljivi) delfini. Dečak sa mrežom i ribom u jednom od kružnih reljefa, nalazi se na zgradi podignutoj 1940. godine u Skadarskoj 20. Ne sasvim na spoljnoj fasadi, već u enterijeru, u Pozorištu na Terazijama, nekadašnjoj palati Penzionog fonda, sagrađenoj u periodu od 1938. do 1940. godine prema projektu Grigorija Samojlova, nalazi se mnoštvo morskih motiva. Ipak, nekadašnja Jadransko-podunavska banka, zdanje nemačkog arhitekte Augusta Rajnfelsa iz 1924. godine, a danas jedna od najreprezentativnijih art deko palata, na uglu Kneza Miloša i Kralja Milana, poseduje jednu od najkreativnijih tematskih i simboličnih fasadnih dekoracija za koju su bili zaslužni Lojze Dolinar i Toma Rosandić. Pored različitih vodenih božanstava, životinjice koje se ovde pojavljuju iz morskih dubina su rak, morski konjic, meduza i riba.7
KORPE SA VOĆEM
Pored plodova mora, veliku zastupljenost imaju i voćni plodovi na fasadama, posebno na međuratnim zdanjima izgrađenim u ar deko stilu. Jabuke i grožđe su, možda i u skladu sa područjem, najzastupljeniji. Prepune korpe i rogovi izobilja delovi su alegorijskih kompozicija koje treba da predstave bogatstvo i blagostanje vlasnika ili poručioca zdanja. Jedna takva scena sa porodicom i korpom voća, autora Rista Stijovića, nalazi se na zgradi u Bregalničkoj 9, dok se jedan veoma egzotičan reljef Ace Stojanovića sa motivom žene sa frigijskom kapom i tanjirom voća nalazi na zgradi u Zahumskoj 29, mada se ovi medaljoni pojavljuju na još nekoliko mesta.
Od gotovo slobodnih figura u prostoru, realnog prikaza i punoće predstave do stilizovanih kompozicija na plitkim reljefima, biljni i životinjski svet, kao i svi drugi motivi na fasadnoj skulpturi, govore o prihvatanju stilskih odlika, koje sa raznovrsnim, pretežno zapadnoevropskim umetničkim uticajima, pristižu u Beograd krajem 19. veka i prilagođavaju se području, poprimajući lokalni karakter, pa sve do prve polovine 20. veka, kada dekorativnost definitivno ustupa mesto pročišćenim i neretko u potpunosti ogoljenim modernističkim fasadama. Od umetnika koji su ostavili traga u fasadnoj skulpturi izdvajaju se Đorđe Jovanović, Franja Valdman, Petar Palavičini, Živojin Lukić, Lozje Dolinar, Risto Stijović, Sreten Stojanović, Toma Rosandić, Aca Stojanović, Dragomir Arambašić, Ilija Kolarević, Bedrih Zeleni, Vladimir Zagorodnjuk i mnogi drugi. Oni su uglavnom sa uspehom prelazili put od vrlo detaljnog i realnog načina predstavljanja lika, ali i obrade materijala, pretežno veštačkog kamena, do prihvatanja stilizacije motiva, a mnogi od njih su se adaptirali na savremene nadolazeće umetničke pravce, uvek sa željom da Beogradu pruže moderan izgled.
Ovaj tekst originalno je objavljen u 38. broju časopisa Elementi.
Autorka je master istorije umetnosti i kustoskinja. Piše naučne i naučnopopularne radove iz oblasti istorije umetnosti i vizuelne kulture. Ona je članica-saradnica Odeljenja za likovne umetnosti Matice srpske, članica ULUPUDS-a, NK ICOM Srbije, kao i članica redakcije i autorka onlajn časopisa KUŠ!