Kako je, bez mnogo formalnosti, nastalo jedno od najstarijih naučnih društava u Srbiji i u Evropi
Piše: Marija Vidić
U Međunarodnoj godini hemije, Srpsko hemijsko društvo, jedno od najstarijih naučnih društava u Evropi, obeležava 114. rođendan. Mada se on proslavlja 14. decembra na Svečanoj skupštini u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, tačan datum osnivanja zapravo je 15. novembar 1897. godine (po julijanskom kalendaru, odnosno 27. novembar po gregorijanskom). Tog dana, jedanaest učenih ljudi, beogradskih hemičara, sastalo se u zgradi ondašnje državne hemijske laboratorije u Beogradu (sada Institut za hemiju, tehnologiju i metalurgiju) kako bi osnovali novu organizaciju.
Konkretan povod za osnivanje Srpskog hemijskog društva bilo je jedno važno pismo koje je nešto ranije stiglo iz Beča. Dr Marko Leko, profesor Velike škole i upravnik Državne hemijske laboratorije, dobio je poziv od Glavnog komiteta III internacionalnog kongresa za primenjenu hemiju da u tom događaju učestvuju i predstavnici Srbije. Bilo je važno, pisalo je, da se hemičari iz Srbije organizuju u odbor čiji bi cilj bio da među „kolegama hemičarima izazove što življe učešće na tom kongresu“. Leko je pozvao ugledne hemičare da, kako je pisalo u pozivu koji im je poslao, pokrenu pitanje osnivanja Srpskog hemijskog udruženja.
Prvi zadaci
Ovo njihovo okupljanje sami su kasnije u zapisniku nazvali „prethodni sastanak“ Društva. Iz današnje perspektive veoma je zanimljivo pomenuti institucije iz kojih su ovi hemičari dolazili. Naime, na „prethodnom sastanku“ su, pored Leka, učestvovali i Marko Nikolić, koji je bio zapisničar, zatim direktor II muške gimnazije u Beogradu (inače diplomirani hemičar) Jovan Bedemlić, upravnik Rudarske laboratorije Ministarstva narodne privrede Kosta Jovanović, državni hemičar u Beogradu Dobrosav Knez-Milojković, hemičar Opštine Grada Beograda Aleksandar Zega, kao i profesor gimnazije u Beogradu Milorad Jovičić, hemičar Laboratorije Rudarskog odeljenja u Beogradu Vojislav Prljević, hemičar Uprave državnih monopola Josif Sodomski, hemičar Državne hemijske laboratorije Radomir Majstorović i Luka Panić iz Beogradskog apotekarskog slagališta.
Društvo hemičara preuzelo je ulogu odbora koji je trebalo da bude formiran povodom bečkog kongresa za primenjenu hemiju, a članovi su odlučili da Društvo odmah počne sa radom, bez ikakvih statuta i časnika. Tako je, bez mnogo formalnosti, nastalo jedno od najstarijih naučnih društava u Srbiji i u Evropi, a deseto najstarije hemijsko društvo u svetu.
Nekoliko nedelja kasnije održan je sastanak na kom su utvrđeni zadaci Društva: informisanje o svemu što se dešava u hemiji i o njenom razvoju, čitanje originalnih radova iz svih grana ove nauke, rešavanje praktičnih pitanja, primena znanja iz hemije u što većem stepenu u svim granama privrede, rešavanje pitanja o nastavi hemije u školama i uređenje položaja hemičara u Srbiji.
Bez formalnosti
Članovi su se odmah bacili na posao, a da još nisu izabrali ni predsednika.
Tokom bombardovanja Beograda 1941. izgoreo je gotovo ceo arhiv Srpskog hemijskog društva, pa se o mnogim događajima iz života Društva tokom prvih pola veka postojanja ne zna mnogo. Ipak, na osnovu sećanja članova i dokumentacije koja je kod njih sačuvana, mnogo toga je bilo moguće rekonstruisati. Zna se, na primer, da je do 1906. godine održano 60 sastanaka, a zapisnici koji su tada napravljeni objavljivani su u „Nastavniku“, listu Profesorskog društva. Prvom publikacijom Društva smatra se poseban prilog „Prosvetnog glasnika“, nazvan Zapisnici Srpskog hemijskog društva, koji su štampani u Državnoj štampariji Kraljevine Srbije. Tih prvih godina na sastancima se najviše govorilo o rezultatima radova članova Društva kao i drugih hemičara, o rezultatima tekućih poslova, pitanjima nastave i o hemijskoj struci i položaju hemičara u Srbiji. Mnogo se, na primer, govorilo o analitičkom ispitivanju namirnica koje potiču iz naših krajeva, čitali su se i radovi iz toksikološke i sudske hemije i o rezultatima ispitivanja mineralnih voda.
Marko Leko, inicijator osnivanja Društva, izabran je za prvog predsednika tek 1904, dokad je ova organizacija funkcionisala bez zvanično izabranog prvog čoveka, kao i bez statuta. Leko je na tom mestu ostao sve do 1906, kada je zbog dužeg odsustva morao da odustane od ove funkcije. Društvo je, već po svom jedinstvenom običaju, nastavilo još neko vreme da radi bez predsednika (nije poznato tačno koliko), sve dok na tu funkciju nije izabran Sima Lozanić.
Velike promene
Društvo je narednih decenija uporno pomagalo razvitak hemijske nauke, ali je, kako se menjala zemlja u kojoj je osnovano, i samo menjalo svoje nazive i uređenje, dok je tokom ratova rad Društva sasvim prekidan. Hemijsko društvo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca sa dve sekcije, u Beogradu i Zagrebu, nastalo je 1927. Četiri godine kasnije ono je postalo Hemijsko društvo Kraljevine Jugoslavije, kada su aktivnost i saradnja sa drugim, domaćim i stranim ustanovama posebno žive, a onda s početkom Drugog svetskog rata ponovo zamire rad Društva. Ono je i raslo i smanjivalo se: tokom prve dve decenije XX veka članova Društva ima manje od 30, dok ih 1931. ima čak 149, a po završetku rata 139.
Na prvom posleratnom sastanku Društva, održanom 27. avgusta 1945, predavanje drži eminentni fizičar, profesor Pavle Savić. Društvo nastavlja rad i vrlo žive aktivnosti, ali ponovo „bez statuta i časnika“. Obnavlja se sama organizacija, kao i njene veze sa sličnim ustanovama u drugim državama i međunarodnim udruženjima. Učlanjuje se u Internacionalnu uniju za hemiju, a cilj Društva je postao mnogo sveobuhvatniji: „Svrha Društva je okupljanje svih stručnih hemijskih snaga Srbije radi aktivnijeg delovanja na polju čiste i primenjene hemije“, kako je stajalo u novom pravilniku.
Tako je, ukratko, prošlo prvih pola veka rada Društva.
Ono je sa decenijama koje su došle poraslo po broju članova, ali su sada krupniji i njegovi zadaci i ostvarenja. Društvo danas izdaje časopise, aktivno organizuje naučne i stručne sastanke, kao i značajna predavanja iz oblasti hemije, bavi se unapređenjem nastave u osnovnim i srednjim školama, organizuje stručne biblioteke i razmenu literature i dodeljuje priznanja zaslužnim naučnicima i studentima.
Od svog osnivanja Društvo je objavljivalo više časopisa. Od 1985. sve do danas izlazi „Journal of the Serbian Chemical Society“, a Društvo izdaje i časopis „Hemijski pregled“, koji sa prekidima izlazi od 1950. godine.
Najteži dani
Devedesetih godina Društvo je proživelo svoje najteže dane, kada su zbog sankcija i izolacije zemlje prekinute sve veze i saradnja sa svetom. Sa Društvom se više niko nije dopisivao, na pozive u posetu više niko nije odgovarao, radovi se nisu mogli objavljivati u stranim časopisima, a Društvo je isključeno iz svih međunarodnih organizacija. Proizvodnja u hemijskim preduzećima je gotovo zamrla. Sve se to odrazilo i na struku i samu instituciju, koja je, ipak, i u tim ograničenim uslovima nastavila sa radom, da bi 1995. polako počela da se vraća svom uobičajenom načinu funkcionisanja.
Tokom 1997. godine proslavljen je 100. rođendan Društva, koje je tada činilo oko 700 članova, ali je zapravo ono održavalo veze sa više od 3000 aktivnih i neaktivnih članova, kao i onima koji su tokom devedesetih napustili Srbiju kako bi karijeru i život nastavili u nekoj drugoj zemlji.
Danas se Društvo bavi popularizacijom hemije među mladima, pokušavajući da probudi interesovanje za studije hemije. Sarađuje sa brojnim institucijama u zemlji, univerzitetima i istraživačkim ustanovama, školama, Istraživačkom stanicom u Petnici i drugim organizacijama. Član je međunarodnih asocijacija International Union of Pure and Applied Chemistry, kao i European Association for Chemical and Molecular Sciences. Društvo je danas zaista velika organizacija – ima oko 800 članova, među kojima su brojna imena srpske hemije, ali i ljudi koji nisu stručni hemičari, ali su iskreni zaljubljenici u ovu nauku.
U pripremi ovog teksta korišćeni su podaci iz knjige “Srpsko hemijsko društvo – Istorija, ustrojstvo, delatnost 1897-1997) koja je izdata povodom obeležavanja stogodišnjice Društva.