Kako je korejski seljak stigao od Tihog do Atlantskog okeana kroz Hirohitovu, Staljinovu i Hitlerovu vojsku, čitajte u novom tekstu Filipa Švarma*
Tekst: Filip Švarm*
Normandija, 6. jun 1944, praskozorje.
Posada bunkera u sastavu Hitlerovog Atlantskog bedema gleda kroz puškarnicu ratne i trgovačke brodove duž čitavog horizonta; ukupno ih je 5300 u najvećem kombiniranom desantu u istoriji – anglo-američkoj operaciji Overlord.
„Tko nije vidio, neće povjerovati“, zapisaće potom izvjesni njemački vojnik.
Uz podršku 1200 aviona i brodske artiljerija svih kalibara, u prvom desantnom valu iskrcava se 15.000 ljudi i 1500 tenkova; već četrdeset osam sati kasnije, mostobran drži skoro pola miliona savezničkih vojnika.
Nadomak jednog od dva američkog sektora – plaži Juta – među zarobljenicima su Nijemci, srazmjerno velik broj ljudi iz Sovjetskog Saveza i čovjek koga oficiri, u prvi mah, proglašavaju za Japanca. Tek kasnije, tokom trijaže u zarobljeničkom logoru, utvrdiće se da je iz Koreje, da se zove se Jang Kjondžong i da je u posljednjih pet godina tri puta zarobljen u tri različite uniforme: japanske Kvantunške armije, sovjetske Crvene armije i, konačno, njemačkog Vermahta.
Udar na sjever
Koreja, 1938.
Od 1896. japanska kolonija, zemlja je uz brutalnu eksploataciju i zatiranje nacionalne kulture i jezika, izložena novom pritisku – Kvantunškoj armiji.
Nazvana po kineskom poluotoku na kom je Japan poslije pobjede nad Rusijom u ratu 1904/05. uspostavio vojnu bazu, ova formacija je država u državi. Kao što je 1932. okupacijom Mandžurije stavila vladu u Tokiju pred svršen čin, komanda Kvantunške armije šest godina kasnije na isti način kreće u prodor prema sjeveru Kine, Mongoliji i – u perspektivi – Sibiru.
Cijenu operacije velikim dijelom plaća Koreja: pored oduzimanja hrane i stoke, Kvantunška armija nasilno mobilizira seljake. Među njima je i osamnaestogodišnji Jang Kjondžong.
Dril u japanskoj vojsci je surov. Za svaku grešku, mogući nagovještaj neposluha ili, naprosto, zato što im se može, podoficiri premlaćuju vojnike.
„Padanje u nesvjest nije bilo rješenje“, piše budući mornarički pilot Saburo Sakai. „Kaplar bi izlio na moje tijelo kantu hladne vode, zaurlao i nastavio…“
Ofanziva maksimalno napreže 200.000 vojnika Kvantunške armije.
„Vučem noge prateći siluete ispred sebe“, piše Tadahide Hamada. „Šesnaestog – to je treći dan marša – groznica me svladala. To su bili beriberi i potpuna iscrpljenost.“
No, sva težina života u japanskoj armiji u potpunosti blijedi prema svirepim ratnim zločinima tih istih vojnika.
„Prošao je kao kroz sir“, opisuje Šimada Tošio zabadanje bajoneta u vezanog kineskog zarobljenika u okviru obuke; u koloni po jedan, redom, istog čovjeka ubada čitav njegovog vod.
Status Janga Kjondžonga u Kvantunškoj armiji tek je nešto malo iznad ratnog zarobljenika. Premoren, gladan, maltretiran, u pograničnom dijelu Mandžurije i Monglije kopa rovove pored nevelike rijeke.
Ime joj je Halkin Gol.
Pajok
Mongolija, 20. augusta 1939.
Nakon artiljerijske pripreme, oko 57.000 vojnika Crvene armije kreće u napad na utvrđene japanske položaje u slivu Halkin Gola: pješadija i artiljerija mahom su u centru, 500 tenkova i konjica po bokovima. Tri dana kasnije, opkoljen je veći dio kontingenta Kvantunške armije od 75.000 ljudi.
Bitka je finale neobjavljenog rata između Japana i Sovjetskog Saveza započetog u maju 1939. Po nesnosnoj žezi, u ogromnim oblacima prašine, razbijene japanske jedinice bore se u obruču do posljednjeg čovjeka; pojedini oficiri jurišaju na oklopna vozila vitlajući katanama.
Na kraju, upad u Mongoliju, inače satelitsku državu Moskve, Tokio plaća teškim porazom – naspram dvadesetak hiljada mrtvih i ranjenih crvenoarmejaca, Japan gubi oko 60.000 ljudi. Između olupina izgorjelih tenkova i aviona, leševa ljudi i konja, sovjetski vojnici kroz stepu sprovode svega tri hiljade zarobljenika – jedan je i Jang Kjondžong.
Iza svih njih zatvaraju se kapije Staljinovih koncentracionih logora u Sibiru: zauzet kršenjem moći Kvantunške armije i smjenama njenih komandanata zbog poraza, Tokio ionako zarobljenike kod Halkin Gola smatra za mrtvace.
Zato, narednih godina, Jang Kjondžong spava na drvenim prčinama u barakama zaleđenih zidova; vašljiv je, kriminalci mu otimaju ono malo ličnih stvari, obamire od hladnoće zamotan u krpe u razbješnjeloj purgi. Možda deset do dvanaest sati dnevno gura tačke na nekom gradilištu; možda obara stabla u tajgi; možda ćuskijom razbija zamrznutu zemlju u površinskom kopu rudnika…
„Ako je norma ispunjena, svaki je dobio 70 dkg kruha, ujutro i uvečer litru juhe i 25 dkg prosene ili neke druge kaše“, piše Karlo Štajner u knjizi 7000 dana u Sibiru, svom logoraškom životu.
Snaga i kakvo-takvo zdravlje uvjet su opstanka. Da ne postane iscrpljena i bolesna mrcina čiji se život mjeri danima, najduže mjesecima, Jang Kjondžong mora savladati bilo kakav zanat koji mu omoćava da izbjegne najteže poslove; mora naučiti da zakrpi valjenke, napravi kašiku ili nešto drugo što može da razmjeni za pajok, porciju crnog kruha.
„Vrijednost zdijele juhe postala je jednaka vrijednosti čovječijeg života“, piše Štajner.
Tokom 1939. umire 44.750 logoraša, a 1940 – 41.275.
Još je gore nakon napada Njemačke na Sovjetski Savez 22. juna 1941: dok se Crvena armija povlači, tajna policija – NKVD – uz brujanje motora kamiona strelja zatvorenike u Bjelorusiji, Ukrajini… A da bi utjerala apsolutnu pokornost – i hiljadama kilometara daleko od fronta, u Sibiru.
Štajner: „Pomoću zatvorskog telegrafa izračunali smo da je u dva dana bilo strijeljano više od četiri stotine ljudi. Veći dio osudio je na smrt OSO, ostale logorski sud.“
Od samog početka rata, Sovjetski Savez je suočen sa teškom oskudicom hrane. Neuporedivo više od metaka NKVD-a, logoraši stradaju od gladi i iznurenosti teškim radom: smrtnost u logorima 1941. skače na 115.484, a 1942. na 352.560 žrtava.
Posljednja pobjeda
Harkov, 11. mart 1943.
Prodor njemačkih tenkova u toku noći: sablasno treptanje fosfornih raketa, eksplozije, rafali svjetleće municije, požari…
„Protuoklopni topovi borili su se sa tenkovima kao u dvoboju“, sjeća se Trofim Tepljenko. „Naredniku Smirnovu granata je otkinula glavu i noge.“
Kod Harkova, iz blatnjavog rova, puca i Jang Kjondžong: od sredine 1942. Crvena armija se popunjava i logorašima iz Sibira. Mahom su to osuđenici za klasični i privredni kriminal, te nešto političkih zatvorenika. Sovjetski komandanti ne štede regularne trupe; kaznene bataljone logoraša – pogotovo. Od ukupno 975.000 ljudi koliko se do kraja rata bori u ovim jedinicama, više od polovine gubi živote.
Otpor Crvene armije traje nekoliko dana; što je ostalo od potučenih jedinica povlači se na istočnu obalu rijeke Donjeck. Treće zauzimanje Harkova posljednja je veća njemačka pobjeda na Istočnom frontu – plaćaju je sa 11.000 mrtvih. Sovjeti imaju bar 40.000 poginulih i ranjenih i još toliko zarobljenih vojnika; u koloni, pod stražom esesovaca, prema zapadu tetura i Jang Kjondžong…
„Otpočeo je moj novi život hladnoće, gladi i beskrajnih batina“, piše bolničar Aleksej Tolstuhin, zarobljen u istim borbama kad i Jang Kjondžong.
Obojica imaju sreće. Trojicu drugih zarobljenika izvjesni njemački vojnik veže za kapiju:
„Gurnuo je jednom ručnu bombu u džep, izvukao sigurnosnu iglu i otrčao u sklonište“, zapisaće njegov suborac.
Ako prežive zarobljavanje, crvenoarmejce čeka utjerivanje na poljane ograđene bodljikavom žicom. Ničeg tu nema – ni zaklona, ni hrane, ni vode. Zarobljenici pasu travu dok je ima, jedu zemlju, leševe… Ponekad im esesovci bace malo kruha da bi gledali divljačke tuče; ponekad nasumice pucaju po iznemoglim ljudima.
„To su poluljudi“, piše u pismu sa Istočnog fronta Karl Fuks. „Oni su zlikovci, talog svijeta i nisu dorasli njemačkom vojniku.“
Do februara 1942, u njemačkim logorima umire ili je pobijeno 2.100.000 od 3.500.000 sovjetskih zarobljenika.
Poslije sloma u Staljingradu početkom 1943, nacisti počinju koliko-toliko hraniti zarobljene crvenoarmejce. Većina postaje roblje što do smrti radi u industriji oružja; najnesretniji – žrtve bizarnih medicinskih eksperimenta. Od ukupno 5.700.000 sovjetskih zarobljenika za vrijeme Drugog svjetskog rata, 3.300.000 ostavlja kosti u nacističkim logorima i tvornicama.
Međutim, porazi i sve teži gubici Hitlerove Njemačke ponekog dovode u priliku za uvjetno odsustvo iz pakla: može postati Hilfswilliger, ili, prosto, Hivi; grubo prevedeno – dobrovoljni pomoćnik.
Oko milion sovjetskih građana kao hiviji tokom rata nosi uniformu Vermahta ili SS-a. Na okupiranim teritorijama motiv je ponekad mržnja prema boljševičkom režimu, nerjetko nacionalizam, a najčešće puka želja za preživljavanjem; u koncenentracionim logorima – gotovo isključivo ovo posljednje. Jang Kjondžong tako po treći put stupa u novu vojsku.
Hiviji ratuju u različitim njemačkim jedinicama protiv partizana u Sovjetskom Savezu i Jugoslaviji; ima ih i u Poljskoj, Čehoslovačkoj, Mađarskoj, sjevernoj Italiji, Atlantskom bedemu… Riječ je najvećim dijelom o divljoj soldatesci, pijanoj, poluludoj, o ljudima čije je razlikovanje dobra i zla u potpunosti nestalo.
Povučeni Amerikanac
Kraj rata Janga Kjondžonga zatiče u zarobljeničkom logoru u Velikoj Britaniji. Emigrira 1947. u Sjedinjene Američke Države, zasniva porodicu i mirno živi u Ilinoisu. O svojim ratnim iskustvima ne priča mnogo. Možda samo želi da ih zaboravi, a možda se i plaši izazivanja sudbine – može li postojati uvjerljiva garancija za čovjeka njegove biografije da opet neće opet završiti u novim vojskama, ratovima i logorima?
Jang Kjondžong umire 7. aprila 1992. kao civil i slobodan čovjek.
*Autor je novinar i publicista iz Beograda. Odgovorni urednik nedeljnika „Vreme“. Autor je više dugometražnih dokumentarnih filmova kao što su Jedinica i Heroj. Piše na ijekavskom izgovoru srpskog književnog jezika.