Povodom 70 godina od oslobođenja Beograda, Elementarijum prenosi istoriografsko svedočanstvo koje je o tom događaju zabeležio pesnik i partizanski komandant Koča Popović
Priredio: Slobodan Bubnjević
„Naša vojska sa Crvenom armijom oslobodila Beograd. Produžuju se operacije za Zemun. Objavite to vojsci i narodu i proslavite. Žarko.“
Između drugih naredbi o nastupanju, povlačenju i zauzimanju pojedinih kota i naselja, dan nakon što se 20. oktobra na palati „Albanija“ zavijorila zastava Jugoslavije, a Beograd oslobođen nakon četiri godine okupacije, Žarko Vidović, komandant Trideset sedme NOU divizije, smeštene na jugu zemlje, piše svojoj četvrtoj i petoj brigadi da proslave oslobođenje Beograda.
Kao što se može videti u „Zborniku dokumenata i podataka o NOR-u“, u nastavku knjige štapskih dokumenata ove jedinice, depeša pod rednim brojem 59, 5 ugnezdila se među stotinama drugih, tekućih i civilu teško razumljivih naređenja.
Na drugoj strani, ali sasvim nalik komandantu partizanske divizije, Vinston Čerčil u uzbudljivom šestotomnom delu „Drugi svetski rat“ – zborniku sećanja, opisa i dokumenata za koji je britanski premijer dobio Nobelovu nagradu 1953. godine – oslobođenju Beograda posvećuje takođe jednu rečenicu, dodatu na kraj uvodnog odeljka u poglavlju o putu u Moskvu, u šestom tomu.
Čerčil na ovom mestu samo kaže: „A 20. oktobra je oslobođen Beograd.“
BEOGRADSKA OPERACIJA
Borbe za Beograd su trajale od 12. do 20. oktobra i predstavljaju najveću i verovatno najznačajniju bitku na Balkanu tokom Drugog svetskog rata. U takozvanoj Beogradskoj operaciji učestvovalo je 80.000 boraca na strani jugoslovenskih jedinica i Crvene armije, dok je grad pokušalo da zadrži 55.000 nemačkih vojnika.
Oslobodioce Beograda su predvodili general Peko Dapčević i Fjodor Tolbuhin, a odbranu je organizovala nemačka armijska grupa „Srbija“ kojom je komandovao general Gustav Felber. Mada tehnički opremljeni i prekaljeni borbama u Grčkoj, ishod je za Nemce bio poražavajući.
U jednoj hitnoj, strogo poverljivoj depeši, pod brojem 11076, na dan 20. oktobra, načelnik štaba nemačke grupe armija „F“, odnosno komandant Jugoistoka, general potpukovnik Vinter piše komandi grupe armija „E“: „Noću 19/20.10. napušten je beogradski mostobran, sem nekih 800 ljudi, koji treba da se prebace naredne noći, kako bi se spasli ostaci onih jedinica koje su nedeljama usporavale napad Drugog ruskog korpusa i Prve mehanizovane brigade. Treba računati sa nastavljanjem neprijateljske ofanzive od Beograda prema zapadu, u sadejstvu sa ruskim snagama koje napreduju severno preko Tise.“
NADREALISTA U RATU
U pomenutom „Zborniku dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda“, kapitalnom izdanju od 15 tomova Vojnoistorijskog instituta JNA, koji je prikupljan i objavljivan od 1949. do 1986. godine, nalaze se na hiljade i hiljade dokumenata, a oslobođenju Beograda posvećene su stotine depeša, kako komandanata partizanskih jedinica tako i nemačke komande.
Pretraga po istoriografskoj arhivi o Beogradskoj operaciji pokazuje kako su mnoga vojna svedočanstva danas gotovo nečitljiva. No, povremeno iskrsne poneki upečatljiv izveštaj.
Jedan takav poslao je komandant Prve proleterske brigade, u to vreme potpukovnik Koča Popović (1908–1992), nadrealistički pesnik koji se pridružio partizanima na samom početku ustanka i predvodio jednu od najpoznatijih jedinica Titove vojske.
Školovan u Parizu, nadrealista i filozof, Koča Popović je bio jedan od najobrazovanijih pripadnika komunističkog pokreta, koji je nakon rata ostvario zapaženu političku karijeru, ali se iz javnog života povukao 1972. nakon čistke liberalnog pokreta.
U na mašini pisanom izveštaju koji je 31. oktobra 1944. podneo Štabu Prve proleterske divizije, a koji se čuva u arhivi Vojnoistoriskog instituta pod registarskim brojem 20/2, k. 713, njegov književni stil i britka zapažanja probijaju se kroz strogi vojnički rečnik.
Kao istoriografsko svedočanstvo, ovaj neposredno ispripovedan vojnički izveštaj, ma kako pristrasno postavljen i pisan za pretpostavljene – uz spiskove gubitaka, borbi i nastupanja – sadrži više anegdota, opis atmosfere borbi u velikom gradu, pa čak i nagoveštaje izvesne netrpeljivosti prema Sovjetima i delovanje OZNA nakon oslobođenja.
Izveštaj Koče Popovića predstavlja zanimljiv tekst vredan čitanja – bitan element u slagalici sećanja na oslobođenje Beograda, čija se 70. godišnjica ovih dana obeležava.
IZVEŠTAJ ŠTABA PRVE PROLETERSKE BRIGADE 31. OKTOBRA 1944. GODINE ŠTABU PRVE PROLETERSKRE DIVIZIJE O BORBAMA I POKRETIMA OD 1. do 31. OKTOBRA
ŠTAB PRVE PROLETBRIGADE
Broj službeno
31. oktobra 1944.
ŠTABU PRVE PROLETERSKE DIVIZIJE
Izvještaj komandanta Prve
proletbrigade o akcijama
od 1. do 31. oktobra 1944. g.
II
(R alj a — B e o g r a d )
Z A D A T A K
Prema ranijoj direktivi Štaba divizije naša brigada imala je zadatak uporedo ići sa jedinicama Crvene armije koje su sa juga nadirale komunikacijom prema Beogradu i istovremeno sa njima otpočeti napad na Beograd.
P O S T U P A K
13. oktobra naše jedinice doživjele su najsrećniji dan u ovome ratu — spajanje sa jedinicama Crvene armije na sektoru Sopot — Ralja. Nakon spajanja naših jedinica sa trupama Crvene armije dobili smo usmeno naređenje od Štaba divizije da hitno prikupimo sve svoje jedinice i izvršimo pokret na Ripanj, naslanjajući se čvrsto na lijevo krilo trupa Crvene armije.
Ovoga dana dva naša bataljona (I i II) u zajednici sa trupama Crvene armije zauzeli su željezničku stanicu Ralju i neprijatelju nanijeli osjetne gubitke u ljudstvu i materijalu. Zaplijenjena je veća količina oružja i municije i druge ratne spreme. Naši gubitci (vidi listu gubitaka od 13. oktobra). U toku dana glavninu naše brigade prikupili smo na prostoriji Ripanj, a prednjim dijelovima izbili u visini Avale.
Istoga dana u 22 časa, prema naređenju Štaba dizivije, sa brigadom smo izvršili pokret uporedo sa trupama Crvene armije na pravcu Beograda i izbili sa svim jedinicama pred sovjetskim trupama na liniju Banjica. Istoga dana, prema naređenju tog štaba, uputili smo naš VI bataljon u sastav trupa Crvene armije koji se imao ukrcati u njihovu motorizaciju, no ovo ukrcavanje zbog same vojničke situacije nije došlo do izražaja.
14. oktobra u 5 sati izjutra sa brigadnom kolonom izbili smo prema Banjici, gdje smo u sporazumu sa komandantom sovjetske motorizovane kolone generalom Ždanovom razvili brigadu u strijelce, naslanjajući desno krilo brigade na Avalski put, a lijevo krilo preko Banjičkog Visa i puta krčanika (k. 180) prema Dedinju. Nepokretne dijelove i brigadnu rezervu od jednog bataljona zadržali smo južno od Banjice za jedan kilometar.
Istovremeno sa našim napadom otpočela je i jaka priprema sovjetske artiljerije, topova, tenkova, kaćuša i teških bacača. Borba na našem sektoru razvila se vrlo oštro. Naše jedinice u prvom naletu uspjele su ovladati Banjičkim Visom i skoro čitavom Banjicom, no neprijatelj je na ovom sektoru dao vrlo jak otpor, gdje je upotrijebio jake pješadijske snage potpomognute sa jakom artiljerijom i jakim tenkovskim formacijama.
Napad sovjetskih jedinica u prvom momentu, a skoro i u toku čitavog dana, uzeo je više karakter ispitivanja neprijateljskih snaga, naoružanja i njegovog rasporeda, te je dejstvo sovjetske artiljerije bilo više preneseno na druge ciljeve i spoljne odbrane Beograda van našeg sektora.
U sastavu naše brigade u napadu učestvovalo je i 10 sovjetskih manjih tenkova, koji su takođe bili izviđačka grupa, koji su kasnije bili primorani da se pod jakim pritiskom neprijateljske motorizacije i artiljerije povuku u sastav svojih trupa. U toku ovoga dana, skoro do podne, jedinice koje su operisale na našem lijevom krilu nijesu izbile u našoj visini, te je neprijatelj sa te strane ugrožavao naše lijevo krilo sve dok nije aktivno u borbu stupila VIII crnogorska brigada.
U vezi ovoga mi smo bili prinuđeni da postepeno izvučemo glavninu naših jedinica i postavimo je više kao rezervu, dok smo sa jačim dijelovima zadržali Banjički Vis i dio Banjice, gdje su u toku čitavog dana vođene vrlo oštre borbe.
U 16 časova istoga dana, po naređenju Štaba divizije i u sporazumu sa sovjetskim jedinicama, otpočeli smo sa snažnim napadom preko Banjičkog Visa svojim desnim krilom, a svojim lijevim preko Dedinja, vezujući se na lijevom krilu sa jedinicama VIII crnogorske brigade. Neprijatelj je na liniji Banjica — Banjički Vis — Dedinje imao jaka fortifikacijska utvrđenja, pješačke snage, artiljeriju i jače motorizovane snage, te je prilikom napada naših jedinica zajedno sa sovjetskim trupama dao vrlo jak otpor, no jako dejstvo sovjetske artiljerije koje je trajalo nekoliko časova slomilo je otpor neprijatelja. Pod tim dejstvom sve naše jedinice koristile su svaki momenat zauzimajući pojedina uporišta.
U 10 časova uveče Banjica i Dedinje već su se nalazili u rukama naših trupa, a sovjetske motorizovane kolone prodirale su Avalskim putem prema Slaviji.
Oko 23 časa uveče sva naša brigada iskupila se na liniji Banjica — Dedinje, odakle smo pošli ranije određenim pravcem od Štaba divizije ka Slaviji i dalje ka Terazijama.
Kod Autokomande i na Slaviji neprijatelj je dao vrlo jak otpor i ukočio naše i sovjetske snage na toj liniji, gdje smo se u toku noći do na osvit 15. H. zadržali radi ispitivanja neprijateljskih snaga, njegovog rasporeda, a u cilju lakše likvidacije. Naš IV bataljon, koji je bio na našem lijevom krilu, imajući takav zadatak: sve naše jedinice da što prije prodru prema Terazijama, odvojio se od drugih bataljona i uspio nekim sporednim ulicama izbiti na Terazije. Ovaj bataljon u putu je razminuo jednu njemačku motorizovanu kolonu misleći da je to sovjetska kolona, dok na Terazijama nije naišao na jake druge njemačke snage i motorizaciju.
Slučaj ovog bataljona nije lako opisati.
Kada su Nijemci upitali čija je kolona, borci ovog bataljona misleći da su to sovjeteke snage ponosno su odgovorili da su partizani maršala Tita. Neprijatelj je ipak bio zbunjen te u prvom momentu nije dao sasvim jak otpor, te je ovaj bataljon uspio da se snađe i dade vrlo jak otpor neprijatelju iako je bio opkoljen skoro sa svih strana jakim neprijateljskim snagama. Kod ovog bataljona nalazio se i jedan protivkolski top, koji su borci u takvoj situaciji ispregli i vukli na rukama dejstvujući efikasno na neprijateljsku motorizaciju koja je bila prinuđena da se krije iza ćoškova. Sa ovim je ovaj bataljon uspio, iako dosta teško, da zaposjedne tvrđe zgrade, koje su Nijemci nekoliko puta pokušali upaliti, no naši borci uspjeli su ove požare ugasiti, a poslije toga uhvatili su vezu sa sovjetskim jedinicama, koje su im pružile jaku pomoć u motorizaciji i omogućile izvlačenje ovog bataljona u sastav brigade bez gubitaka.
Ujutro 15 o. m. sve jedinice naše brigade bile su prikupljene ulicom Bulevar oslobođenja do Slavije. Naše jedinice bile su potpuno izmješane sa sovjetskim jedinicama. Na Slaviji je neprijatelj davao vrlo jak otpor, te smo sa brigadom promijenili ranije dati pravac, a prema direktivi toga štaba, i pošli Ulicom knjeginje Zorke, preko cara Nikole, pa Ulicom prote Mateje, Daničićevom, Smiljanićevom i izbili preko Ulice kralja Aleksandra do Ulice kraljice Marije svojim desnim krilom, a lijevim kod Narodne skupštine. U toku ovoga dana vodile su se oštre ulične borbe, likvidirajući zajedno sa jedinicama Crvene armije kuću po kuću.
16 o. m. prema usmenom naređenju toga štaba brigadu smo prikupili na Ulici kralja Aleksandra kod Narodne skupštine i Poštanske štedionice, odakle smo pošli sa daljim čišćenjem grada Kosovskom, Majke Jevrosime, Poenkareovom, Hilandarskom, naslanjajući svoje desno krilo na Ulicu cara Dušana. Na našem desnom krilu nalazila se III proletbrigada, a na lijevom krilu prema Terazijama VIII crnogorska brigada. Još u samom početku našeg polaska i našeg pokreta prema Kalemegdanu sve naše jedinice naišle su na vrlo jak otpor uličnih borbi, gdje je zauzimana sa velikim teškoćama svaka pojedina kuća i uporište.
Neprijatelj je imao u pojedinim ulicama jaka fortifikacijska utvrđenja i tenkove, koje smo likvidirali i neutralisali sa protivkolskim oruđima, koja su bila raspoređena po svim bataljonima. U toku ovoga dana naše jedinice uspjele su izbiti do Kolarčeve, Kneževog spomenika, Narodnog pozorišta, Jugovićeve i linije Knjeginje Ljubice, naslanjajući se svojim desnim krilom na Cara Dušana ulicu i III proletbrigadu. Na liniji Terazije, „Albanija”, Narodno pozorište, Knežev spomenik, Kraljev trg, Kapetan Mišina naišli smo na vrlo jak neprijateljski otpor, gdje je bilo onemogućeno naše dalje prodiranje.
Borbe na ovom sektoru trajale su sve do 20 o. m. u 8 časova kada je slomljen i posljednji otpor neprijatelja u Beogradu. Na ovom sektoru naše brigade posljednjih dana imali smo vrlo malo pojačanje od sovjetskih jedinica u motorizaciji i pješadiji, te smo skoro puna tri dana na ovom sektoru izdržali najoštrije borbe koje je do tada vodila naša brigada.
U operacijama na našem sektoru na liniji Kraljev trg, Uprava grada, Narodno pozorište, „Albanija”, Jugobanka posljednja dva dana mnogo nas je pomoglo dejstvo sovjetske artiljerije i avijacije i omogućilo neposredne prilaze tim utvrđenjima i likvidaciju. istih paljenjem pojedinih objekata benzinskim flašama.
U borbama od početka napada na Beograd pa do potpunog njegovog zauzeća neprijatelj je pretrpio gubitke na sektoru naše brigade: 1200 mrtvih vojnika, podoficira i oficira (od kojih 36 oficira), ranjeno je 1030, od kojih 40 oficira, zarobljeno 560, od kojih 3 oficira.
U istom periodu naši gubitci su iznosili 50 mrtvih, 137 ranjenih i 9 nestalih boraca, podoficira i oficira. Zaplijenjeno je 1498 pušaka, 118 puškomitraljeza, 19 šaraca, 29 teških mitraljeza, 28 bacača, 80 mašinki, 180 pištolja, 176.660 metaka, 44 motorna vozila (tenkova i kamiona), 10 topova, 1200 pari odijela, 1100 pari cipela, 7 magacina sa hranom, 4 magacina sa odijelom, 1 magacin sa municijom i oružjem, 3 miliona dinara, 500 časovnika, 200 nalivpera, 2000 ručnih bombi, 800 bacačkih granata, 5000 topovskih granata.
U ovom periodu gubitaka u oružju i ratnom materijalu nijesmo imali.
Sva motorna vozila koja su zaplijenile naše jedinice predata su, odnosno oduzeta su nam od sovjetskih jedinica uslijed nedostatka stručnog osoblja po jedinicama za upotrebu, iako smo mi zahtijevali od sovjetskih starješina da se ta motorna vozila zadrže za našu jedinicu. Zaplijenjen je veći broj točkova, veće količine benzina, koji nam je takođe oduzet od strane sovjetskih jedinica, a izvjesne količine predate su Komandi mjesta.
Od 21. do 31. oktobra naša brigada, prema naređenju Štaba divizije, u sporazumu sa Štabom korpusa Narodne odbrane, raspoređena je u Beogradu po kvartovima, tako da je svaka četa zaposjela po jedan kvart, dok smo bataljon „Garibaldi“ postavili kao rezervu na periferiji grada, u selu Mirijevu. Zadatak brigade u ovom periodu bio je zadatak i dužnosti OZNA u gradu.
Novim i specijalnim dužnostima u posljednjem periodu sve naše jedinice odgovorile su u dovoljnoj mjeri i uspjele da pohvataju veliki broj agenata i narodnih neprijatelja, koji je priveden OZNA na dalji postupak. U pogledu vršenja dužnosti OZNA naše jedinice do sada nijesu naišle ni na jedan otpor od strane agenata, narodnih neprijatelja ili građana. U pogledu vršenja ove dužnosti u mnogome su potpomogli naše jedinice pojedini građani otkrivajući pojedine narodne neprijatelje.
U ovom posljednjem periodu desili su se incidenti između naših i sovjetskih jedinica, odnosno pojedinaca, o kojima smo slučajevima obavijestili taj štab. No, ljubav naših boraca i jedinica prema Crvenoj armiji bila je u tolikoj mjeri, da se je svaki pojedinac trudio da izbjegne nepoželjne sukobe sa sovjetskim jedinicama ili pojedincima iako su njihovi postupci često puta prelazili van propisa i ugleda Crvene vojske.
Z A K LJ U Č A K
Opis borbi vođenih u Beogradu nije prost i jednostavan posao, detalje borbe, podvige jedinica i pojedinaca teško bi čovjek opisao, a da prikaže pravu sliku tih borbi. No, kao istorijska važnost u istoriji našeg ratovanja. Borba u Beogradu pravilno je shvaćena u svim našim jedinicama od strane boraca, a naročito rukovodilaca, iz čega je proizašao masovni heroizam kod naših jedinica kao i kod pojedinaca, upornost i snalažljivost.
Operacije u Beogradu bile su složene prirode: jake neprijateljske snage i njihov otpor, nedovoljno iskustvo naših boraca u takvim operacijama sa takvim tehničkim sredstvima; a specijalno u velikom gradu, tvrdim zgradama i drugim fortifikacijskim objektima. No, oduševljenje naših boraca i rukovodilaca u zajedničkim operacijama sa trupama Crvene armije protivu zajedničkog neprijatelja savladalo je sve tehničke prepreke i u potpunoeti su izvršili postavljeni zadatak i stekli ogromno ratno iskustvo u vođenju takvih operacija.
Upornost i vještina naših jedinica u ovim borbama, snalažljivost u savlađivanju pojedinih teških sektora i uporišta, masovni podvizi pojedinaca kao i jedinica bili su veći nego ikada do sada u našoj brigadi. Držanje novih boraca u ovim borbama oduševilo je sve naše stare borce i rukovodioce, njihova snalažljivost, upornost i masovno isticanje.
Gubici koje je naša brigada pretrpjela u borbi za Beograd veliki su i nenadoknadivi, naročito u starim borcima i rukovodstvu, no upoređujući neprijateljske gubitke i oštrinu borbe, kao i istorijsku važnost borbi za Beograd, naši gubitci su opravdani.
Odnos svih naših jedinica prilikom borbi u Beogradu i kasnije bio je dobar prema narodu i njegovoj imovini. Možda su se u tom pogledu desili izvjesni propusti od pojedinaca, koji nijesu bili teške prirode, no u ovom odnosu svi naši rukovodioci i stariji borci vodili su najviše računa da taj odnos prema narodu i njegovoj imovini potpuno odgovori ugledu naše vojske.
Odnos naših boraca prema starješinama i obratno odgovara našoj vojsci i na taj način mnogo je olakšano starješinama pravilno držanje svojih jedinica u rukama. Disciplina po svim našim jedinicama umnogome se poboljšala i u tom pogledu naglo se primjećuju uspjesi. Vojnički rad u ovom periodu skoro po svim našim jedinicama je onemogućen, no ipak se po manjim jedinicama, četama i vodovima sprovodio aktivan vojnički rad koji se naglo osjetio.
Sadanja spremnost i ubojnost brigade odgovara Prvoj proleterskoj. I pored velikog odlaska starih boraca iz svih naših jedinica, kao i velikog priliva novih boraca, spremnost i borbenost brigade za izvršenje zadataka nije popustila, naprotiv ona se iz dana u dan poboljšava.
S obzirom da svakog dana odlaze borci iz brigade u druge jedinice i na razne dužnosti, tim prije je potrebna veća popuna novim borcima našim jedinicama. Naoružanje kojim sada raspolažemo ne može u dovoljnoj mjeri zadovoljiti našu brigadu, naročito u automatskim oruđima. U tom pogledu smo i ranije podnijeli izvještaj te vjerujemo da će u tom pogledu izaći nam u susret pretpostavljeni štab i omogućiti snabdijevanje oružjem, odijelom i obućom. Ishrana po svim našim jedinicama je dobra i zadovoljava u punoj mjeri.
SMRT FAŠIZMU — SLOBODA NARODU!
KOMANDANT — POTPUKOVNIK
