Da li nauka može imati neku ulogu u borbi protiv terorizma? Postoji li šablon koji prati ovakvo ponašanje?
Tekst: Slađana Šimrak
Dok se svakodnevno istražuju prirode eksplozija u različitim krajevima sveta, broj „recki“ koje označavaju ovogodišnje incidente povezane sa terorističkim delovanjem širom planete premašio je 1200. Ipak, globalni indeks terorizma pokazuje da je 2015. prvi put u poslednjih nekoliko godina zabeleženo blago smanjenje broja žrtava.
Najveći deo napada izveden je u područjima zahvaćenim ratom, kao i u zemljama koje su umešane u nasilne konflikte u nekom delu sveta. Za tri četvrtine napada odgovorne su četiri velike grupe: Islamska država, Boko Haram, Talibani i Al-Kaida.
Kakva je uloga nauke u borbi protiv terorizma? Može li ona da objasni ovakav trend i napravi predviđanja kojima bi se sprečili ili umanjili dalji napadi? Postoji li kakav šablon koji prati ovo ponašanje? Neke odgovore pokušava da ponudi takozvana čista sociologija.
Čista sociologija
Čista sociologija, oblast koju je prvi uveo američki sociolog Donald Blek sredinom sedamdesetih, daje objašnjenje ljudskog ponašanja kroz „socijalnu geometriju“, odnosno mesto i usmerenje ponašanja u višedimenzionalnom socijalnom prostoru, gde u dimenzije ubrajamo parametre kao što su jezik, religija, stepen integracije, nejednakost, postojanje grupa i socijalne kontrole. Konflikti u kojima su protivnici na većoj udaljenosti u ovom prostoru su veći.
Za početak, čista sociologija nasilja oslobođena je psihologije. Ona ne uzima u obzir ljudski um, misli, osećanja, svrhe i ciljeve. Ignoriše čak i „ljudsko“ u ponašanju, posmatrajući ga u najstriktnijem obliku kao ponašanja u biologiji, umetnosti ili pravima. Sve se svodi na elemente geometrije socijalnog života u koje spadaju socijalna rastojanja, usmerenja i socijalne visine.
Većina nasilja uglavnom predstavlja oblik samopomoći, odnosno agresivno suočavanje sa nepravdom ili nevoljom. U agresivnu samopomoć ubrajaju se sukobi pojedinca, ali, na primer, i bombardovanje celog grada ili etničko čišćenje.
Nasilje je nepredvidivo i neobjašnjivo samo ukoliko za njegov temelj postavimo individualne, odnosno grupne karakteristike, smatra Blek. U prvu grupu se ubrajaju lična verovanja i frustracije, a u drugu, recimo, stepen nejednakosti u određenoj grupi ljudi ili njihove kulturne vrednosti. On navodi da nasilni pojedinci ili nasilne grupe ne postoje, odnosno da nijedan pojedinac ili grupa nisu nasilni u svakom pogledu sve vreme. Prema ovoj tvrdnji, takođe nijedna teorija koja se zasniva na individualnom ili kolektivnom ne može da objasni ili predvidi nasilno ponašanje. Do nasilja dovodi nasilna socijalna geometrija konflikta.
Dakle, za objašnjavanje nasilja potrebno je imati tačnu poziciju, kao i usmerenje u socijalnom prostoru. Što je veća udaljenost različitih dimenzionih parametara, to je veća destruktivnost. Prema ovom geometrijskom modelu, do terorizma neće doći ukoliko su konflikti individualni, kao i tamo gde dolazi do sukoba sa jednakima, socijalno inferiornijima, odnosno gde su protivnici na manjem rastojanju (na primer, ako su članovi iste etničke zajednice).
Dok je ranije geometrija fizičkog prostora imala jedinu ulogu, danas to nije slučaj. Najveće nasilje, poput bombardovanja gradova, dešava se upravo između protivnika koji su na velikim fizičkim udaljenostima, kao i socijalnim. Time posmatranje parametara socijalne geometrije postaje neophodan i dovoljan uslov za predviđanje mogućih terorističkih napada.
Kao jedan od mogućih boljitaka na planu sužavanja terorističkog delovanja, Blek navodi modernu tehnologiju. Kako ona omogućava lakšu komunikaciju i transport, dolazi do stvaranja osećaja intimnosti između pojedinaca, kao i do kulturne homogenosti. Ovo bi, naravno, moglo dovesti do lakšeg i smrtonosnijeg sprovođenja terorizma, ali na duže staze tehnologija bi mogla uništiti socijalnu geometriju od koje zapravo pojava terorizma i zavisi.
Hoksov model
S druge strane naučne žice matematičari rade na verovatnosnim procenama budućih napada. Istraživači sa Univerzitetskog koledža u Londonu, Hana Fraj i Stiven Tenč, daju matematički model koji bi mogao da predvidi, odnosno spreči buduće terorističke akcije. Prva predviđanja ovog tipa data su još 1898. godine, kada je ruski ekonomista i statističar Vladislav Bortkevič uočio šablon za procenu broja pruskih vojnika koje su udarcima ubijali njihovi sopstveni konji. Ovakvi incidenti su u to vreme bili jako česti.
Bortkevič je za ove modele koristio od ranije poznatu Puasonovu raspodelu, ali ona je u obzir uzimala samo niz međusobno nezavisnih događaja što bi u ovom slučaju bila pretpostavka da konji ne planiraju akciju i ne dogovaraju se međusobno o tome kako će je izvesti. U rezultatima je moglo da se uoči kada je najverovatnije da će doći do velikog, malog ili prosečnog broja incidenata.
Teoriju koja uzima u obzir događaje koji zavise jedni od drugih razradio je sedamdesetih godina matematičar Alan Hoks baveći se prirodom učestalosti zemljotresa. Shvatajući da se nakon jednog zemljotresa često u neposrednoj blizini dogodi barem još jedan afteršok, on je odredio pravilo kojim opisuje dinamiku pojavljivanja novih incidenata.
Stvarajući istovremeno teorijsku podlogu, matematičari su uspeli da izvedu jednačine koje će potom imati primenu u raznim oblastima počevši od predviđanja recidiva određenih bolesti, preko neuronauka, zoologije i botanike, sve do marketinga i računarstva. Na ovom tragu radili su i matematičari Fraj i Trenč, služeći se pretpostavkom da su serije terorističkih napada zavisni događaji, odnosno da postoji velika verovatnoća da će se nakon prvog sličan događaj ponoviti u kratkom roku. Njihov uzorak bilo je nekoliko hiljada eksplozija u Severnoj Irskoj koje su se dogodile u periodu između sedamdesetih i kraja devedesetih godina.
Ustanovili su da je učestalost ovih incidenata u vremenu pratio šablon koji se podudara sa onim koji opisuju jednačine Hoksovog postupka: posle jednog incidenta, u kratkom roku javljaju se i drugi, a potom se na neko vreme situacija vraća u normalu. Značaj ove analize je višestruk. Ona može da se koristi u cilju pronalaženja šablona koji nisu uočeni u terorističkim aktivnostima u prošlosti, ali može da služi i u realnom vremenu za predviđanje novih napada, kao i da proceni efekte delovanja protivterorističkih organizacija.
Iako je zanemaren ljudski faktor pri ovakvom modeliranju, primene Hoksovog postupka već su pokazale dobre rezultate. Neke policijske snage u SAD koriste ove jednačine implementirane u ajped aplikaciju koja im daje obaveštenja o „crvenim zonama“, odnosno o mestima koja u tom trenutku nose najveći rizik za odigravanje pljačke, nekog vandalizma ili drugog incidenta sa žrtvama. U nekim oblastima broj uspešno izvedenih provala i pljački time je umanjen za više od trideset odsto.
*Tekst je ilustrovan kultnom fotografijom Tomasa Hepera 11. septembar, koja prikazuje grupu ljudi koji, nesvesnih da se nešto događa, sede na bruklinskoj strani dok traju teroristički napadi na Njujork