Henrijeta Leks bila je sasvim običan radnik na farmi duvana u američkoj saveznoj državi Virdžinija, međutim, u istoriji će ostati zabeležena kao prva besmrtna osoba
Tekst: Katarina Stekić
Potomak robova, Henrijeta Leks bila je sasvim običan radnik na farmi duvana u američkoj saveznoj državi Virdžinija. Ova Afro-amerikanka je ostavila za sobom petoro dece pre nego što je umrla od raka grlića materice u 31. godini. Njena ostavština ipak prevazilazi ovozemaljske granice i dovodi je do besmrtnosti, i to u skoro bukvalnom značenju te reči.
Henrijeta se probudila jednog dana 1951. godine sa jakim bolovima u donjem delu stomaka i otišla u bolnicu Džon Hopkins, jedinu u blizini koja je tretirala Afro-amerikance. Dijagnostifikovan joj je rak grlića materice i podvrgnuta je radijumskoj terapiji, koja joj nije pomogla. U tom periodu je medicina tek bila u potrazi za najboljim načinom lečenja raka.
Pravila se generalna razlika između dva tipa kancera: invazivnog i neinvazivnog. Pogrešno verovanje toga doba bilo je da neinvazivne kancere ne treba tretirati jer se ne šire. Doktor Ričard TeLind iz Hopkinsonove bolnice imao je drugačije uverenje. TeLind je ispitivao mogućnost da neinvazivni kancer predstavlja samo ranu fazu invazivnog, te da ova dva tipa kancera dovode do istih posledica.
TeLind je za svoja istraživanja često koristio uzorke tkiva pacijenata bez njihovog znanja. Pošto dozvole za korišćenje informacija o pacijentima u istraživačke svrhe tada nisu bile zakonski regulisane, nije mu se moglo zameriti. Pre početka Henrijetine terapije, TeLind je obavio operaciju tokom koje je uzeo uzorke njenog kancerogenog tkiva. Ovo uzorkovanje je takođe obavljeno bez Henrijetinog znanja i dozvole. TeLind je potom napisao u njenom kartonu kako je „dobro podnela proceduru i napustila operacionu salu u dobrom stanju“, iako je Henrijeta nedugo nakon operacije umrla.
Besmrtna ćelija
Njeno tkivo je potom prosleđeno doktoru Džordžu Geju iz iste bolnice, koji se bavio istraživanjima u oblasti kancera i bio je rešen da stvori prvu besmrtnu ljudsku ćeliju. Gej je uspeo da odgaji ćelijsku kulturu od Henrijetinih ćelija raka, koja ne samo da je ostala u životu, već se i umnožavala „mitološkom brzinom“.
Ove ćelije, prve in vitro odgajene ljudske ćelije, napraviće potpunu revoluciju u medicini i njihova upotreba će se naglo raširiti u polju medicinckih istraživanja. Samom Geju ovo otkriće nije pomoglo ni finansijski, niti ga je spaslo smrti uzrokovane rakom pankreasa. Potrebno je bilo tri decenije da se otkrije pravi uzrok Henrijetinog raka, kao i da je za „besmrtnost“ njegovih ćelija zadužen samo jedan enzim.
Ćelije raka imaju sposobnost beskrajne mitoze, za razliku od ostalih ljudskih ćelija koje nakon određenog broja deoba počinju da stare i umiru. Ovu sposobnost im omogućava enzim nazvan telomeraza. Telomeri, koji se nalaze na krajevima hromozoma, kod običnih ćelija se skraćuju nakon svake deobe. Zbog ovog skraćivanja hromozoma ćelije eventualno izgube mogućnost da se dalje dele. Telomeraza omogućava telomerima da se produže nakon svake deobe što ćelijama raka daje sposobnost nezaustavljivog umnožavanja.
Ćelijska linija koja je nastala od Henrijetinih ćelija je po njenim inicijalima nazvana HeLa. Bez obzira na ovu „čast“, porodica Leks nije mogla da pređe preko uzimanja Henrijetinih ćelija bez njenog ili njihovog znanja, pogotovo što su za „besmrtne“ ćelije svoje majke saznali tek dve decenije kasnije. Do tada su HeLa već uveliko bile raširene po celom svetu, a čak su posetile i svemir.
Etička dilema koja se pokrenula tada ovekovečena je i u delu Rebeke Sklut „Besmrtan život Henrijete Leks“. Sklutova je skrenula pažnju javnosti na priču Henrijetine dece koja žive u vrtlogu između nepravde, rasizma i jednog od najvećih naučnih otkrića veka. U svom romanu otkriva paradoks u kom Henrijetina deca, potomci žene čije su ćelije večno zadužile medicinu, žive bez zdravstvenog osiguranja.
Tek nakon što je ova knjiga, objavljena 2010. godine, postala bestseler Njujork tajmsa, Henrijeta dobija nadgrobni spomenik na mestu gde je sahranjena. Na taj spomenik je porodica Leks čekala više od pola veka. Dan danas nastavljaju da se vode polemike oko etičnosti Henrijetinog slučaja.
Naučnu vrednost HeLa ćelija ipak nije potrebno diskutovati. Zahvaljujući ovom otkriću virusologija i biotehnologija su procvetale. Otvorene su mogućnosti ispitivanja i testiranja otpornosti ljudskog organizma na sve moguće uslove – od virusa, preko radijacije pa sve do života u svemiru, u kojem HeLa ćelije takođe mogu da prežive.
Zahvaljujući HeLa ćelijama konačno je utvrđeno da telesna ćelija čoveka poseduje 46 hromozoma. Nakon ovog otkrića, mogućnosti dijagnoze genetičkih oboljenja i eventualne prevencije istih postale su stvarnost.
HeLa ćelije su inspirisale nastanak ćelijskih linija za ostale tipove kancera, poput MCF7 za rak dojke, ili JuRKAT za leukemiju. HeLa su eventualno dovele i do prvog uspešnog kloniranja. Kloniranje matičnih ćelija je uslovilo i nastanak vantelesne oplodnje. Zahvaljujući ispitivanjima na HeLa ćelijama danas imamo vakcine za tuberkulozu, polio virus i mnoge druge bolesti. Zaslužne su i za veliki prodor u razotkrivanju prirode HIV-a, a njihova korist u medicinskim istraživanjima je još uvek u procesu rasta.