Studiranje u Beogradu, osim učenja i potrage za upražnjenim mestom u čitaonicama i menzama, nosi nekoliko na prvi pogled neprimetnih osobenosti, kojima je ipak malo koji student uspeo da umakne, bez obzira na to kada je studirao i šta je bila oblast njegovog interesovanja. Jedna od ovih osobenosti jeste provođenje vremena, u dnevnim ili večernjim časovima, u prostoru takozvanog Studentskog parka, koji svoj kolokvijalni naziv nosi zbog adrese na kojoj se našao – Studentskog trga. Prostor za izgradnju ovog parka nije slučajno odabran, naprotiv, pažljivo je konstruisan tako da odgovara nameni ali i simbolici mesta na kojem se našao, a osim klupa, hladovine i svakako studenata, u njemu se nalaze i tri spomenika podignuta trojici naučnika, velikana srpske intelektualne misli, koji su u svojim studentskim danima verovatno i sami često prolazili prostorom koji njihovi likovi danas krase, a pored kojih mi, njihove kolege iz budućnosti, ponekad prolazimo ne opažajući o kome je reč. Ako ste se nekada preslišavali za ispit ili okupili sa društvom na nekoj od klupa Studentskog parka, onda ste učili i družili se u društvu najboljih – Dositeja Obradovića, Josifa Pančića i Jovana Cvijića.
Na putu za Stambol
Prostor Akademskog ili Studentskog parka izgrađen je na nekadašnjem turskom groblju koje je početkom 19. veka srušeno i na čijem je mestu podignuta nova gradska pijaca. Odluku o podizanju ove pijace doneo je beogradski vezir kojem je dvadesetih godina 19. veka postalo previše opterećujuće da odgovara na žalbe i molbe srpskih seljaka koji su svoju robu prodavali duž puteva izvan grada, a koju su potom turski trgovci u gradu preprodavali po daleko višim cenama. Potreba za pijacom na kojoj će robu moći da izlažu i kupuju svi postala je očigledna, te vezir bira mesto današnjeg parka kao idealno za potrebe trgovine, s obzirom na to da se nalazilo u blizini glavnog, najfrekventnijeg puta za Stambol. Pijaca je podignuta 1824. godine i ubrzo je ponela ime Velika, ne samo zbog prostora koji je zauzimala već i zato što je predstavljala jedan od retkih javnih prostora u tadašnjem Beogradu na kojem su se slobodno kretali i sarađivali predstavnici različitih veroispovesti. U tadašnjim hronikama Velika pijaca ostala je upamćena kao granica hrišćanskog i muslimanskog sveta, tačnije „linija između polumeseca i krsta“. Osim linije na kojoj su se susretale dve religije, na pijaci je dolazilo i do mešanja seoskog i gradskog stanovništva i njihovih međusobnih uticaja i običaja.
Prostor Akademskog ili Studentskog parka izgrađen je na nekadašnjem turskom groblju koje je početkom 19. veka srušeno i na čijem je mestu podignuta nova gradska pijaca.
Kao i svaka zaista velika pijaca, i ova beogradska bila je pravi primer multikulturalne zajednice tokom više decenija 19. veka. Krajem osamdesetih godina, kada je turska vlast proterana iz srpskih gradova, oslobođeni Beograd imao je potrebu da istakne hrišćanski karakter mnogih prostora u gradu, pa je Velika pijaca preimenovana u Pijacu „Svetog Andreje“. U njenoj neposrednoj blizini već se nalazilo središte srpske intelektualne delatnosti, građevina koju je trgovac i dobrotvor Miša Anastasijević sredinom veka „zaveštao otečestvu“ i koju danas znamo kao Kapetan Mišino zdanje. Građena je od 1856. do 1863. godine po nacrtu češkog arhitekte Jana Nevolea.
Rečni kapetan Miša Anastasijević podigao je ovu „venecijansku palatu“ (kako su je tadašnji stanovnici grada nazivali zbog prozora koje je krasio venecijanski prelomljeni luk) u miraz svojoj ćerki Sari, budućoj nevesti prestolonaslednika Đorđa Karađorđevića. Kada je politička klima u zemlji ipak drugačije podelila karte, građevina je promenila namenu i od palate budućeg vladarskog para postala središte tada najviše obrazovne institucije u zemlji iz koje će nastati Beogradski univerzitet. Kao bonus priči o skulpturama podignutim u čast nauke i znanja prigodno je dodati da se na njenoj fasadi nalaze statue božanstava Minerve i Apolona, predstavnika mudrosti i umetničkog stvaralaštva.
Pod budnim okom rimskih bogova, početkom 20. veka arhitekta Emilijan Joksimović, zadužen za novi urbanistički plan Beograda i deosmanizaciju grada, odlučuje da prostor pijace izmesti nešto niže, ka Gospodar Jovanovoj ulici (na mestu današnje Osnovne škole „Mihajlo Petrović Alas“), zbog čega će pijaca dobiti ime Jovanova. Na mestu stare, Velike pijace podignut je park, koji je trebalo da nadomesti nedostatak zelenih površina u centru grada. Blizina Univerziteta i drugih javnih kulturnih i obrazovnih ustanova učinila je da novi park dobije ime Akademski. Potonje otvaranje nekoliko fakulteta u njegovoj okolini uslovilo je da demografsku strukturu posetilaca parka uglavnom čine studenti, iz čega je stigao naziv po kojem ga najpre prepoznajemo.
Osim studenata, uskoro su stigli i njihovi učitelji: krajem 19. veka u parku je svečano otkriven spomenik Josifu Pančiću, a nakon Prvog svetskog rata spomenik Dositeju Obradoviću prenet je sa područja Kalemegdana na mesto na kojem se danas nalazi. Statua Jovana Cvijića pridružiće im se vek kasnije, 1994. godine.
Formiranje kulta heroja intelektualca
Na prelasku iz 19. u 20. vek, u prostoru park koji je sa osnivanjem Univerziteta počeo da dobija svoju jasnu namenu kao mesto okupljanja mladih intelektualnih nada zemlje, našle su se dve skulpture – spomenici prosvetitelju Dositeju Obradoviću i botaničaru Josifu Pančiću. Posmatrano iz današnje perspektive, podizanje spomenika najznačajnijim naučnicima i misliocima jedne zemlje ne deluje nimalo neobično, ali ova praksa ustanovljena je upravo tokom 19. veka, a podizanje javnih spomenika narodnim herojima u srpskoj sredini predstavljalo je i revolucionaran čin mlade države, nedavno oslobođene tuđinske vlasti.
Kult heroja, začet u starom veku, u periodu antičkih civilizacija vezivan je najpre za pale ratnike, a nešto kasnije i za najeminentnije vladare, pesnike i pobednike olimpijskih igara. Zadržavši antičku ideju herojstva, mnogi evropski gradovi dobijali su, od perioda renesanse i tokom novog veka, skulpture vojskovođa i vladara na gradskim trgovima, čime se isticala politička i vojna moć jedne zemlje. Obožavani i u doba antike, likovi pesnika i umetnika mogli su se nešto ređe naći u javnim prostorima, ali ostali intelektualni radnici – književnici, prosvetitelji i naučnici – moraće da sačekaju početak 19. veka ne bi li dobili svoje zasluženo mesto u panteonu velikana jedne nacije.
Panteon eminentnih ličnosti najrazličitijih profesija ideja je koja se u evropskim državama javlja na pragu 19. veka, kada podstaknuti
Francuskom revolucijom, prosvetiteljskim idejama i jačanjem građanskog staleža narodi širom kontinenta započinju bitke za oslobođenje od stranih vlasti. Vek nacionalnih pokreta i cvetanja nacionalnog duha ukazali su na potrebu da se ideja nacije učvrsti, između ostalog, i formiranjem kulta nacionalnih heroja i njegovom jasnom vizuelnom propagandom u većini evropskih zemalja, pa i kod nas. U krug narodnih heroja više nisu primani isključivo ratnici i vladari već i takozvani heroji pera, svi oni velikani jedne države čiji su rad, izumi i postignuća doprineli dobrobiti otadžbine, a neretko i čitavog sveta.
Jedan od najočiglednijih primera ovakve prakse jeste pariski Panteon, građevina čija je gradnja započeta sa namerom da postane crkva, ali je usled smene vlasti i ideoloških struktura na prelasku vekova dobila novu namenu i postala hram nacije. U njenoj kripti sahranjivani su tokom narednog stoleća značajni pisci, filozofi i naučnici, i ova svečana, masovna grobnica jedan je od ranih primera uvođenja lika naučnika u krug heroja nacije. U temeljima Panteona, i bukvalno ali i idejno, nalaze se, jedna naspram druge, grobnice dvojice vesnika novog doba racionalizma – Žan-Žaka Rusoa i Voltera. Nad njima, u prizemlju građevine, naočigled svih posetilaca postavljeno je veliko Fukoovo klatno. Intelektualci i filozofi, zajedno sa matematičarima, hemičarima, biolozima i fizičarima polako počinju da dobijaju svoja mesta u sazvežđima nacionalnih heroja.
U srpskoj sredini podizanje spomenika narodnim herojima dešavalo se nešto sporije, s obzirom na to da su osmanske vlasti branile svaki vid javnih spomenika hrišćanskog življa. Patriotska osećanja, proslavljanje značajnih ličnosti i kolektivnog sećanja na njih sačekaće promenu političke situacije. Među prvim javnim spomenicima u Beogradu bio je spomenik knezu Mihailu Obrenoviću, podignut 1882. godine. Iste godine, u Narodnom muzeju organizovana je prva javna izložba skulpture. Kako se vek bude bližio kraju, sve više događaja i ličnosti iz nacionalne istorije dobijaće svoje spomeničko obeležje, a osim državnih institucija i umetnika, u podizanju spomenika veoma aktivno učestvovalo je i građanstvo. Od pokretanja inicijativa i prikupljanja novca do kritika odabranih spomeničkih rešenja i debata u novinama, srpska javnost ispratila je vizuelno odavanje počasti nacionalnim herojima u javnim prostorima prestonice i drugih gradova. U isto vreme, otkrivanje spomenika predstavljalo je svečani čin, neretko spektakl, u kojem su učestvovali svi slojevi društva.
Spomenik Josifu Pančiću
Osim zabrane podizanja javnih spomenika od strane turske vlasti, drugi problem ove delatnosti, sa kojim se srpska sredina susretala tokom većeg dela 19. veka, jeste nedostatak školovanog kadra, tj. nedostatak akademskih vajara u domaćoj sredini. Godine 1839. Jovan Obrenović pozvao je strane vajare da dođu u Srbiju, a proći će još nekoliko decenija dok prvi srpski vajar školovan na akademijama u Beču, Minhenu i Parizu ne dobije priliku da podigne javni spomenik u rodnoj zemlji. To se ipak desilo 1897. godine kada je u Akademskom parku u Beogradu otkriven spomenik botaničaru Josifu Pančiću, rad našeg prvog akademskog vajara Đorđa Jovanovića.
Spomenik Josifu Pančiću drugi je javni spomenik u Beogradu podignut domaćoj ličnosti (prvi je spomenik knezu Mihailu), a inicijativa za njegovo podizanje, kao ni odabrano mesto na kojem će se naći, ne bi trebalo da nas čude, s obzirom na to da ako je negde bilo naučnika koji je još za života među kolegama i narodom važio za heroja, to je bio Josif Pančić Veliki zaljubljenik u prirodu i dobar poznavalac mentaliteta lokalnog stanovništva, Pančić je nebrojeno puta „osvojio“ zabačene i teško prohodne delove zemlje u potrazi za nepoznatim biljnim vrstama. Seljaci iz svih krajeva Srbije slali su na adresu njegovog profesorskog kabineta delove ili cele biljke karakteristične za kraj u kojem su živeli. Upravo u kabinetu Pančić je prvi put i video granu zimzelenog drveta za koje će se ispostaviti da je autohtona vrsta četinara koje će poneti ime po svom pronalazaču – Pančićeva omorika.
Spomenik Josifu Pančiću postavljen je i zvanično otkriven u Akademskom parku 11. maja 1897. godine.
I kao profesor, prvo Liceja, a kasnije Beogradskog univerziteta, Josif Pančić bio je omiljen, ne samo među svojim, već i među studentima drugih fakulteta. Gradske legende govore da su učionice u kojima je držao predavanja uvek bile prepune ljudi jer su na njegove časove dolazili studenti sa različitih smerova i oduševljeni entuzijazmom i znanjem profesora masovno napuštali svoje fakultete i upisivali studije biologije.
Josif Pančić bio je i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije. Godine 1888, nekoliko dana nakon prvog svečanog zasedanja ove institucije, Pančić umire. Inicijativa za podizanje spomenika velikom naučniku odmah je pokrenuta, a taj zadatak poveren je Đorđu Jovanoviću, mladom srpskom studentu vajarstva koji se u tom trenutku nalazio u Parizu. Model spomenika bio je gotov tri godine kasnije, ali domaća stručna javnost nije bila zadovoljna ovim rešenje i pod izgovorom da skulptura nema nikakvu umetničku vrednost Ministarstvo prosvete odbija da plati njen otkup i troškove izlivanja spomenika u bronzi. U svoju odbranu Đorđe Jovanović navodi da je uradio najbolje što je umeo sa materijalom koji mu je poslat – jednom izbledelom fotografijom na kojoj nije bilo jasnih senki koje bi mu pomogle u radu. Požalio se i da se niko nije setio da mu pošalje barem jedan Pančićev kaput kako bi znao koje je visine on otprilike bio.
Inicijativa za podizanje spomenika tada prelazi u ruke srpske omladine koja se u tom trenutku školovala u Parizu, na čelu sa književnim kritičarem Bogdanom Popovićem. Srpski studenti iz Pariza pišu molbu vlastima da spomenik ne odbacuju, a u štampi se pojavljuju apeli za prikupljanje priloga za izradu i transport spomenika. Na kraju, livničar sa kojim je Đorđe Jovanović sarađivao pristaje da spomenik izlije u bronzi na veresiju, verovatno naslutivši da će radovi ovog umetnika jednog dana postati nacionalno blago njegove zemlje.
Spomenik Josifu Pančiću postavljen je i zvanično otkriven u Akademskom parku 11. maja 1897. godine. Jovanović je naučnika predstavio u lakom iskoraku, sa grančicom omorike u jednoj i lupom u drugoj ruci. Kraj njegovih nogu nalaze se knjige, verne saputnice svakog heroja pera, i torba za sakupljanje uzoraka na terenu.
Iduć’ uči, u vekove gleda
Od svih srpskih naučnika lik Dositeja Obradovića verovatno je najlakše prepoznati, s obzirom na to da je jedan od retkih velikana naše istorije koji je prikazivan u odelu i sa frizurom karakterističnom za evropsku modu poznog 18. veka. Ikoničan portret ovog intelektualca, na koji će se svi kasniji umetnici pozivati (pa i autor spomenika u Studentskom parku), naslikao je 1818. godine Arsenije Teodorović i danas se može videti u Narodnom muzeju u Beogradu. Osim evropske garderobe i frizure, Dositeja Obradovića najčešće prepoznajemo po visokom čelu, tipičnoj odlici intelektualaca na slikama ovog perioda (tokom 19. veka još je važilo uvreženo mišljenje da veličina nečije glave ima veze sa količinom njegove pameti) i nezaobilaznim knjigama.
Kult Dositeja Obradovića formiran je nedugo nakon njegove smrti 1811. godine. Tokom narednih decenija njegov karakterističan lik reprodukovan je na portretima, litografijama i različitim vrstama vizuelnog materijala i bio je dobro poznat kada je krajem veka prvi put pokrenuta inicijativa da se velikom prosvetitelju podigne javni spomenik. Kako se od inicijative nije mnogo odmaklo, a stogodišnjica Dositejeve smrti se bližila, brigu o spomeniku preuzeo je na sebe književnik Jovan Skerlić. Zajedno sa Stojanom Novakovićem, Skerlić je oformio odbor za podizanje spomenika. Novac je prikupljen donacijama naroda i prilogom Beogradske opštine, a konkurs je bio otvoren za sve jugoslovenske vajare. Na njega se odazvalo dvanaest umetnika, a kao najbolja proglašena su rešenja Simeona Roksandića, Tome Rosandića i Rudolfa Valdeca. Model Rudolfa Valdeca osvaja prvu nagradu i rad na spomeniku biva poveren ovom hrvatskom vajaru.
Krajem 20. veka, 1994. godine, Dositeju i Pančiću pridružio se i geograf Jovan Cvijić, po radu i zaslugama ravnopravan svojim kolegama u bronzi. Ipak, inicijativa za podizanje njegovog spomenika pokrenuta je tek 1989. godine kada je Skupština Univerziteta u Beogradu uputila predlog Skupštini grada Beograda.
Vladec je Dositeja predstavio u koraku, sa knjigama, štapom i šeširom u ruci. Ovakav prikaz Dositeja poistovećuje njegovu ulogu heroja pera sa motivom putnika koji je u evropskoj kulturi u tom trenutku postojao već neko vreme, a koji je krajem 18. veka značajno razvijen usled začetaka modernog turizma. Motiv evropskog putnika intelektualca oslanja se na stariju tradiciju hodočasnika odakle je preuzet atribut štapa, a hodočasnička i putnička priroda Dositeja Obradovića poznata je svima koji su se ikada susreli sa njegovim radom. Već na izložbi modela spomenika publika je primetila vizuelnu sličnost Valdecovog rešenja sa Dositejevim kosmopolitskim idejama. „Oseća se da put koji on pred sobom krči vodi slavi i večnosti. Ispod statue mogle bi se sasvim podesno ispisati reči Iduć’ uči, u vekove gleda“, jedna je od opaski zabeleženih na ovoj izložbi. Nekoliko godina kasnije, kada je spomenik otkriven, na njegovom postamentu našle su se pročitati upravo ove reči.
Spomenik ipak nije otkriven 1911. godine na stogodišnjicu Dositejeve smrti. Njegovo svečano otvaranje odloženo je, usled različitih okolnosti, za maj 1914, kada on biva otkriven, ali ne na mestu na kojem se danas nalazi, već na ulazu u glavnu aleju Kalemegdanskog parka. Mesto za prvobitno podizanje spomenika odabrano je s namerom da Dositej Obradović prostorno komunicira sa skulpturom drugog narodnog heroja, vožda Karađorđa, čiji se spomenik (rad vajara Paška Vučetića) nalazio na drugoj strani aleje. Zajedno, krećući se jedan drugom u susret, heroj pera, Dositej Obradović, i heroj mača, Karađorđe, trebalo je da predstave značaj političkog i prosvetiteljskog rada u oslobađanju Srbije i njenom uzdizanju iz mraka tuđinske vlasti. No, Karađorđev spomenik uništen je tokom Prvog svetskog rata, kada su austrijske trupe ušle u grad. Nakon rata, kako ne bi ostao sam na stazi kojom je trebalo da koračaju zajedno, Dositej je premešten sa Kalemegdana u Studentski park, u kojem se susreo sa svojim bratom po nauci, Josifom Pančićem.
Krajem 20. veka, 1994. godine, Dositeju i Pančiću pridružio se i geograf Jovan Cvijić, po radu i zaslugama ravnopravan svojim kolegama u bronzi. Ipak, inicijativa za podizanje njegovog spomenika pokrenuta je tek 1989. godine kada je Skupština Univerziteta u Beogradu uputila predlog Skupštini grada Beograda. Rad je poveren subotičkom vajaru Otu Logu, autoru trideset i dva javna spomenika u zemlji i inostranstvu, a izrada i otkrivanje spomenika prošli su bez većih problema, što možda govori o tome da je do kraja 20. veka kult heroja nauke u srpskoj sredini konačno prepoznat i prihvaćen. Na spomeniku u Studentskom parku Jovan Cvijić je prikazan u stilu portretskog realizma, jednostavno, kakav je za života i bio.
Sledeći put kada se nađete u Akademskom parku, iako bi i to bilo simbolično, nemojte proći pored skulptura ove trojice naučnika kao pored turskog groblja. Na trenutak zastanite i osmotrite lica heroja nauke i pera koji su, svaki u svojoj oblasti, velikim radom i trudom utrli put naučne misli u našoj sredini i kojima dugujemo barem to da znamo gde im se spomenici nalaze.
Tekst je originalno objavljen u 28. broju časopisa Elementi.
Autorka je doktor istorije umetnosti i naučni saradnik na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu. Piše naučne i popularističke radove iz oblasti istorije umetnosti i kulture. Urednica je onlajn časopisa KUŠ!