Astronomska opservatorija u Beogradu ove godine obeležava 125 godina
Najstariji srpski naučni institut je Astronomska opservatorija u Beogradu. Ova institucija se nalazi na brdu koje je upravo po njoj pre više od 100 godina nazvano Zvezdara, a sa godinama je taj naziv počeo da označava ceo jedan kraj Beograda, kao i jednu od najvećih beogradskih opština.
Istorija Opservatorije duga je punih 125. godina. Mada su prva naučna otkrića na teritoriji Srbije bila astronomska, sa osamostaljenjem od Turske, ova nauka se nije razvijala brzo poput fizike, matematike, građevinarstva i medicine. “Moreplovstvo, premer zemlje i određivanje i održavanje tačnog vremena, te glavne primene ‘kraljice nauka’ devetnaestog veka, nisu bile od značaja za Srbiju toga vremena”, napisao je astronom Jovan L. Simovljević u članku “Astronomija do 1947. godine”.
Astronomija je značajno oživela tek pošto se naučnik Milan Nedeljković (1857–1950), 1884. godine vratio iz Francuske gde je kao državni stipendista bio na studijama. Nedeljković ubeđuje tadašnje vlasti i pokušava da osnuje opservatoriju, da bi mu to uspelo 1887. godine. Dekretom ministra prosvete Kraljevine Srbije, 25. marta po julijanskom, to jest 7. aprila 1887. godine po gregorijanskom kalendaru, osnovana je Astronomska i meteorološka opservatorija Velike škole. Njen prvi upravnik je Milan Nedeljković, koji na tom mestu ostaje do 1924. godine.
Opservatorija je prvobitno bila smeštena u porodičnoj kuća Ernesta Gajzlera na Vračaru. Kasnije je preseljena u zgradu u Karađorđevom parku, gde je danas Republički hidrometeorološki zavod. Zanimljivo je da su na Vračaru zbog toga u to doba otvorene kafane Velika i Mala astronomija.
Međutim, primarni zadatak ove ustanove nisu bila astronomska istraživanja.
Nedeljković je 1899. godine bio smenjen zbog političke nepodobnosti, ali ga je kralj Aleksandar ipak vratio na to mesto godinu dana kasnije. U tom prekidu, opservatorijom je upravljao drugi veliki astronom tog doba, Đorđe Stanojević (1858 –1921), prvi srpski astrofizičar, a kasnije i rektor Univerziteta, između ostalog zaslužan i za elektrifikaciju Beograda..
Tokom okupacije u Prvom svetskom ratu, direktor postaje Viktor Konrad iz Beča. Pri povlačenju iz Beograda, Austrijanci uništavaju sve instrumente u opservatoriji.
No, posle rata, Nedeljković pokreće novu inicijativu – da se astronomska opservatorija odvoji kao posebna ustanova, a da se kroz naplatu ratnih reparacija nabave naučni instrumenti koje Srbija nije mogla sama da kupi. Dozvolu za nabavku Nedeljković dobija od Ministarstva vojske i mornarice u maju 1922. godine i odmah kreće u Nemačku.
Posle odlaska u penziju profesora Nedeljkovića, upravu nad ovom opremom i opservatorijom preuzima astronom Vojislav V. Mišković (1892–1976). Zahvaljujući njegovom zalaganju, grad Beograd daje opservatoriji lokaciju na koti 253, gde 1930. godine počinje izgradnja prva četiri paviljona.
Nova opservatorija se otvara 1932. godine, u nju se donose instrumenti koje je nabavio Nedeljković i tada, pod upravom Miškovića na njoj počinje intenzivan naučnoistraživački rad.
Međutim, tokom Drugog svetskog rata, opservatorija je opet pretrpela veća oštećenja. Posle rata su paviljoni obnovljeni, a pored postojeća četiri, izgrađena su još tri.
Sa dolaskom devedesetih, astronomija je u potpunosti zanemarena, nije bilo sredstava, instrumenti nisu obnavljani i vrlo su slabo održavani, a većina mladih astronoma je napustila zemlju. Tokom NATO bombardovanja, jedna jedinica Vojske Jugoslavije bila je smeštena u opservatoriji; srećom, opservatorija nije bombardovana, ali je u paviljonu gde su vojnici odložili opremu došlo do požara i stradao je jedan teleskop koji nikad nije obnovljen.
Od 2002. godine postignuti su značajni pomaci u standardu i radu opservatorije. Danas Astronomska opservatorija ima 40 istraživača, od čega skoro polovinu čine mladi stručnjaci. Ima veliku i kvalitetnu naučnu produkciju, razvijenu vlastitu izdavačku delatnost, a sarađuje i sa velikim brojem naučnih institucija i pojedinaca u zemlji i svetu.
Opservatorija učestvuje u realizaciji više značajnih domaćih, ali i evropskih projekata i inicijativa, a na planini Vidojevica, u blizini Prokuplja, već je pušten u rad jedan manji teleskop i izgrađeni su odgovarajući smeštajni i infrastrukturni kapaciteti.
U naredne dve do tri godine očekuje se da na toj stanici bude postavljen jedan od najvećih teleskopa u jugoistočnoj Evropi, prečnika ogledala od 1,5 metara.