Unesko predviđa da do kraja 21. veka može da izumre oko polovine današnjih jezika, a u proseku na svaka četiri meseca nestane po jedan
Tekst: Jovana Nikolić
Prema Uneskovim podacima oko 2500 jezika je ugroženo, a do kraja ovog veka može da nestane čak polovina jezika kojima se danas govori. Sa druge strane, veoma je teško odgovoriti na pitanje koliko jezika na svetu trenutno postoji, jer granice među njima nisu dovoljno jasne da bi se sa sigurnošću tvrdilo da li je u pojedinim slučajevima reč o više jezika ili samo dijalektima jednog. Uprkos tome, lingvisti uglavnom govore o oko 7000 živih jezika, a šest odsto čine jezici koji imaju više od milion govornika. Kada bi se sabrao broj ljudi koji govore ovim jezicima, oni bi činili čak 94 odsto ukupne svetske populacije.
Osim toga, skoro polovina populacije govori jedan od 20 najzastupljenijih jezika, a prema podacima iz 2010. godine, kao najbrojniji maternji na listi ubedljivo vodi mandarinski (sa svim dijalektima), koji maternjim naziva 955 miliona ljudi, ili 14 odsto svetske populacije. Na istoj listi se do desetog mesta, ovim redom, nalaze španski, engleski, hindu, arapski, portugalski, bengalski, ruski, japanski i pandžabi jezik. Zanimljiv je podatak da pandžabi u Pakistanu nije priznat kao jezik, već kao dijalekat, a nacionalni jezik je urdu, kojim govori samo oko osam odsto stanovništva, dok je službeni jezik, kojim su pisani Ustav i drugi značajni dokumenti, engleski. Prema ovim podacima, srpsko-hrvatski je na pedeset osmom mestu sa 19 miliona ljudi kojima je ovaj jezik, ili neki od njegovih dijalekata maternji jezik, a nalazi se između kurdskih jezika i malgaškog.
U proseku na svaka četiri meseca nestane po jedan jezik, a Unesko je ustanovio pet kategorija na osnovu kojih se određuje koliko je jezik ugrožen i uglavnom se uzima u obzir koliko se prenosi novim generacijama. Ranjiv jezik je onaj kojim pričaju i deca, ali se njim govori, na primer, samo kod kuće; definitivno ugrožen je onaj koji deca više ne uče kod kuće kao maternji; izuzetno ugrožen je jezik kojim govore starije generacije, roditelji ga razumeju, ali ne pričaju sa decom na tom jeziku; a kritično je ugrožen jezik koji govore samo stari ljudi, i to retko. Petu kategoriju čine jezici koji su već izumrli. Kako bi se podizala svest o ugroženosti jezika i kako bi bilo lakše praćenje statusa pojedinačnih jezika, Unesko objavljuje Atlas svetskih jezika u opasnosti, a poslednje je izdanje iz 2010. godine koje pokazuje da je od sredine 20. veka nestalo oko 230 jezika.
U svetu se sprovode različiti manje ili više uspešni programi revitalizacije,a da li će se jezik očuvati, u određenoj meri zavisi od broja pisanih materijala i dostupnosti novih tehnologija na tom jeziku. Gugl je pokrenuo projekat Endangered Languages, koji treba da pomogne očuvanju ugroženih jezika, ali veliki je broj organizacija i pojedinaca širom sveta koji i sami preuzimaju mere zaštite pojedinih jezika. Tako britanski startap Tribalingual organizuje onlajn kurseve nekoliko ugroženih jezika, ali su časovi prožeti i lekcijama iz kulture i pričama koje se prenose generacijama.
Ovaj startap je pokrenula Inki Gibens, koja potiče iz Mongolije, a u Britaniju je došla kao tinejdžerka. Posebno ju je zainteresovao burjatski jezik, jer je njena majka poreklom iz ruske republike Burjatije, u jugoistočnom Sibiru, a kasnije se posvetila i drugim retkim jezicima. Za očuvanje čiroki jezika se bori i Tom Belt, o kome je 2014. Bi-Bi-Si uradio reportažu. Mada je rođen u SAD, Belt nije znao engleski sve dok nije krenuo u obdanište, a kasnije je privlačio pažnju jer je bila retkost videti mladog čoveka koji govori čiroki. On danas drži časove ovog jezika u lokalnoj školi i na univerzitetu, pa sve veći broj dece i mladih uči čiroki.
Najuspešnije oživljen jezik je svakako hebrejski. Još u doba Rimskog carstva prestalo je da se govori ovim jezikom i koristio se samo u religiozne svrhe. Međutim, krajem 19. veka, u doba kada se jezik smatrao osnovom nacionalnog identiteta, tvrdilo se i da će jevrejski narod opstati samo ako ima svoj jezik, pa je tako Eliezer Ben-Jehuda obnovio hebrejski jezik, a njegov sin je bio prva osoba posle 1800 godina koja je od rođenja ovaj jezik učila kao maternji. Danas ima oko devet miliona ljudi kojima je hebrejski maternji jezik, a hebrejska književnost ima i svog nobelovca, Šmuela Josifa Agnona, koji je prestižno priznanje dobio 1966. godine.
Otprilike četvrtina današnjih jezika ima manje od stotinu govornika, a najveći broj ugroženih je sa prostora Severne i Južne Amerike, mada je i u Australiji do dolaska Evropljana bilo oko 300 aboridžinskih jezika, od kojih je oko stotinu nestalo. U Evropi postoji samo oko 230 jezika, dok ih je, na primer, u Aziji oko 2200, a teritorija sa najvećim brojem jezika je Papua Nova Gvineja, u kojoj oko 3,9 miliona ljudi govori čak 832 jezika kao svoj maternji. Ugroženost jezika se određuje brojem ljudi koji ga koriste, ali i brojem funkcija koje ima i aktivnosti u kojima se upotrebljava. Tako se jezik može smatrati ugroženim zato što je sve manje ljudi koji njim govore, uče ga i prenose mlađim generacijama, ili zato što se koristi u sve manjem broju aktivnosti čime gubi složenost.
Dok pojedini lingvisti, kao što su Piter Ladefoged i Salikoko Mufene, smatraju da je smrt jezika prirodan deo kulturnog razvoja, većina smatra da nestanak svakog jezika povlači sa sobom i gubitak tradicije, narodnih umetnosti i priča. Dvadeset prvi vek doneo je nove mogućnosti za njihovo očuvanje pa se mogu pohađati onlajn kursevi ugroženih jezika, na pojedine su prevedeni kompjuterski operativni sistemi, a aplikacije omogućavaju da poruke otkucate simbolima nekih od retkih jezika čak i kada imaju mnogo više oznaka nego što je to uobičajeno, a britanski list Independent nedavno je preneo snimke ljudi koji na 25 ugroženih jezika izgovaraju rečenicu „Drugačiji jezik je drugačiji pogled na život“, uz napomenu da ih poslušate dok ne nestanu.