Ko su bili prvi lekari koji su došli u Kneževinu Srbiju, zašto je jedan deo javnosti bio protiv otvaranja domaće škole i kako je uprkos tome medicina u Srbiji napredovala?
Tekst: Jovana Nikolić
”Zaklinjem se da ću siromahu i bogatom ravnom revnostju u pomoć priteći, da od revnostnog opravljanja dužnosti okružnog fizikusa, ni pristrastijem, ni prijateljstvom, ni mitom, neću odstupati…” piše u prvoj zakletvi iz 1839. godine koju su polagali okružni fizikusi i lekari. Tekst prve zakletve deo je izložbe otvorene do kraja februara u Galeriji nauke i tehnike SANU.
Izložba inače, pod nazivom ”Velikani srpske medicine”, pruža neke odgovore na ova pitanja, ali pored toga pruža i uvid u biografije najznačajnijih osoba za razvoj medicine u Srbiji, njihove lične predmete, instrumente, knjige i radove. Ovom postavkom se obeležava 175 godina Srpske akademije nauke i umetnosti i 145 godina Srpskog lekarskog društva, a autorka je dr Jelena Jovanović Simić.
Paralelno sa razvojem medicine kao i njenim grananjem na različite oblasti može se pratiti i nastanak različitih udruženja koja su pružala veliku pomoć u sticanju i širenju znanja. Pored društava koja su bila preteča današnje Srpske akadamije nauka i umetnosti, najznačajnije je bilo Srpsko lekarsko društvo, koje je pola veka bilo jedino mesto na kome su lekari mogli da prate svetska dostignuća i čitaju radove svojih kolega.
Prvi lekari
Mada je odeljenje medicinskih nauka u Srpskoj kraljevskoj akademiji osnovano tek 1947. godine, među akademicima je uvek bio veliki broj lekara. Neki od njih su, kako naglašava autorka izložbe, postali članovi zbog dostignuća u drugim naučnim oblastima ili kulturnom životu dok su se medicinom manje bavili, a sa druge strane neki od lekara koji su došli do važnih otkrića nikada nisu bili članovi Akademije.
Lekari po profesiji, za razvoj medicine ne veoma značajni, bili su i Jovan Jovanović Zmaj i Josif Pančić. Jedan od kriterijuma za članstvo bilo je lepo pisanje koje je odlikovalo veliki broj pionira medicine. Prvi lekar koji nije bio stranac, bio je Jovan Stejić koji se nakon školovanja u Pešti i Beču zaposlio u Srbiji 1829. godine, tačno deset godina nakon što je u Kneževinu došao prvi lekar, Grk Konstantin Aleksandridi. Stejić se pored medicine bavio i lingvistikom i autor je privremenog pravopisa koji je u Društvu srpske slovesnosti korišćen pre Vukove reforme.
U Beču je doktorirao i Jovan Andrejević Joles, autor veoma cenjenog i u to vreme često citiranog rada o građi jetre. Međutim, nije primljen u Društvo srpske slovesnosti jer je njegov rad objavljen na nemačkom jeziku. Ovaj svoj rad je posvetio Zmaju, sa kojim se zalagao za osnivanje Srpskog narodnog pozorišta.
Joles je bio i jedan od prvih pozorišnih kritičara i prevodio je Šekspirova dela. Književnim radom se bavio i Milan Jovanović Morski, prvi lekar koji je na Velikoj školi predavao medicinske predmete ali studentima prava. Osim što je objavio Manual sudskog lekarstva, jedan od prvih medicinskih udžbenika, Jovanović je pisao i putopise, pripovetke, drame i kritike.
Dok je Zmajev književni rad veoma značajan, a kao lekar se bavio isključivo praksom ne ostavivši iza sebe značajna dostignuća, i dok su oni koji su pravili značajne korake u razvoju medicine u Srbiji pisali danas prilično zaboravljena književna dela, Laza Lazarević je bio veoma uspešan i na jednom i na drugom polju. Kao lekar se prvenstveno bavio neurologijom a njegovim najvećim uspehom se smatra test za išijadični nerv koji je osmislio i o kome je objavio rad 1880. godine ali na srpskom jeziku pa je rad za veliki broj lekara bio nedostupan.
Francuski lekar Forst je nekoliko godina nakon toga nezavisno došao do istog otkrića i nazvao ga Lasekov test. Prema rečima autorke izložbe dr Jelene Jovanović Simić, još uvek se vodi polemika kome ovo otkriće pripada, ali lekari na našim prostorima više vole da test nazivaju Lazarevićev znak.
Osnivanje fakulteta
Medicinski fakultet u Beogradu prva je ustanova u Srbiji u kojoj su školovani lekari. Fakultet je osnovan 1920. godine, a do tada je Srbija imala lekare isključivo zahvaljujući stranim školama. Najpre su u 19. veku dolazili stranci koji ne samo da su u Srbiji zbog nedostatka konkurencije lako nalazili posao, već su vrlo brzo dobijali i visoke funkcije, ali na samom početku nisu bili dobro prihvaćeni u narodu koji je više verovao nadrilekarima.
Kako se razvijala medicina, tako je i poverenje u lekare raslo, a do osnivanja Medicinskog fakulteta u Beogradu veliki broj ljudi iz Srbije školovao se na evropskim medicinskim fakultetima. Kada se javila ideja da se razvije domaća škola, bilo je i mnogo protivnika koji su govorili da nema dovoljno stručnog kadra koji bi predavao ni učila i da ne treba ulagati novac kada se obrazovanje može steći i na drugom mestu.
Međutim, fakultet je osnovan zahvaljujući velikom zalaganju pre svega Milana Jovanovića Batuta i Vojislava Subotića, a godinu dana kasnije otvorena je i prva škola za medicinske tehničare. Rad Medicinskog fakulteta počeo je predavanjem iz anatomije profesora Nika Miljanića, a prvi student koji je završio ovaj fakultet bio je Ilija Đuričić, profesor fiziologije, jedan od osnivača Veterinarskog fakulteta u Beogradu i predsednik SANU.
Izložba posetioce vodi kroz detalje iz biografija prvih nastavnika na Medicinskom fakultetu, fotografije, ali i prva učila koja su korišćena. Na samom početku nedostajali su domaći udžbenici pa je udruženje studenata izdavalo udžbenike sastavljene od beleški sa predavanja, a prema rečima dr Jelene Jovanović Simić, za mnoge oblasti su sačuvani. Do osnivanja fakulteta jedini medicinski predmeti u Velikoj školi bili su sudska medicina, koju su slušali pravnici, i higjena koju su slušali studenti prirodnih i tehničkih nauka.
Prvim medicinskim udžbenikom u Srbiji se smatra udžbenik sudske medicine iz 1865. godine, dr Aćima Medovića, namenjen ne studentima već pravnicima koji u toku studija nisu imali ovaj predmet. Prva medicinska knjiga u Srbiji pojavila se nešto ranije, 1826. godine, kada je Jovan Stejić preveo knjigu berlinskog profesora Kristofa Hufelanda o produženju života pod nazivom ”Makroviotika”.
Osim prvih knjiga i udžbenika, mogu se videti i prvi medicinski radovi, a autorka izložbe naglašava da se kao što je slučaj sa knjigama i nekoliko radova može nazvati prvim, u zavisnosti od toga šta se podrazumeva pod prvim radom, da li pisani na stranom jeziku ili objavljeni u Srbiji. Prvi originalni naučni rad bila je doktorska disertacija Konstantina Peičića, koju je pisao na latinskom i odbranio u Pešti, a na srpski je preveo iste 1830. godine. Prvi naučni medicinski rad napisan na srpskom jeziku i objavljen u Glasniku Srpskog učenog društva, jedinom naučnom časopisu u Kneževini Srbiji, bio je rad Vladana Đorđevića iz 1872. godine.
Vladanu Đorđeviću, kao autoru zakona iz 1881. godine veoma značajnog za medicinu, jednom od osnivača Srpskog lekarskog društva, autoru prvog eksperimentalnog rada u medicini i osnivaču prvog medicinskog časopisa u Srbiji, posvećen je poseban deo izložbe. Zahvaljujući zakonu čiji je on autor, osnovana je Opšta državna bolnica, prva bolnica u Srbiji koja se može porediti sa današnjim. Do tada su, kao i u drugim evropskim državama, bolnice bile namenjene isključivo siromašnima koji nemaju novca za privatne lekare. Osnivanje bolnice označavalo je i početak granjanja medicine na različite oblasti, a izložba prati njihov nastanak uz biografije osnivača, podatke o prvim institutima, ali i instrumente koji su se koristili u različitim medicinskim granama od stomatologije do patologije.
Svojim originalnim idejama ističu se Atanasije Puljo i Petar Radović. ”Balkanska metoda”, koju je Puljo razvio u oblasti maksilofacijalne hirurgije za vreme balkanskih ratova, priznata je u svetu, a novina koju je uveo bila je da se najpre fiksira prelom viličnih kostiju, a tek onda se pristupi sanaciji mekih tkiva lica. Pionirski poduhvat u oblasti ginekologije Petra Radovića bila je jedna od prvih ideja o surogat materinstvu. Na kongresu u Sidneju 1967. godine Radović je prvi izneo ideju o embriotransferu, a tri godine kasnije je konstruisao i patentirao prvi instrument za ove shvrhe.
Teške društvene uslove u kojima se razvijala medicina prve polovine 20. veka oslikavaju biografije značajnih lekara koje otkrivaju da su najčešće do praktičnih primena znanja dolazili u ratovima, ali i slučaj Drage Ljočić, prve žene u Srbiji koja je bila doktor medicine. Studije, koje je za vreme Prvog srpsko turskog rata prekininula kako bi učestvovala kao lekarski pomoćnik, završila je u Cirihu, a nakon toga je radila u Opštoj državnoj bolnici u Beogradu. Bila je prva žena u Srpskom lekarskom društvu, iz kog je istupila 1919. godine nezadovoljna zbog nezalaganja Društva da radna prava budu jednaka za žene i muškarce lekare.
