Njegovo ime nose parkovi, škole i ulice širom Sjedinjenih Ameiričkih Država, ali i brojne nagrade i jedan planetarijum. Ko je bio Bendžamin Baneker?
Tekst: Jovana Nikolić
Njegovo ime nose parkovi, škole i ulice širom Sjedinjenih Ameiričkih Država, ali i brojne nagrade i jedan planetarijum. Veličanje njegovog imena često prate neistinite anegdote, iako je i istina o Bendžaminu Banekeru dovoljno zadivljujuća. Čitav život proveden na jednoj farmi u okrugu Baltimor (izuzev tromesečnog putovanja) ispunjen je brojnim saznanjima, interesovanjima ali i aktivnostima od globalnog značaja.
Sin nekadašnjeg roba iz Gvineje i slobodne Afroamerikanke, Bendžamin Baneker, rođen je 1731. godine na porodičnoj farmi kao slobodan građanin u okrugu Baltimor gde je samo 200 Afroamerikanaca imalo taj status dok je sa druge strane bilo 4.000 robova. Kada je dovoljno odrastao da preuzme na sebe teže farmerske poslove, morao je da napusti školu ali je samostalno sticao mnoga kompleksna, pre svega matematička znanja. Voleo je da postavlja matematičke zadatke i zagonetke, uživao u retkim prilikama kada bi do njega došla neka knjiga, a sa dvadesetak godina je napravio časovnik koji mu je doneo slavu.
Prelomna godina
Časovnik koji je Baneker napravio ni po čemu nije bio prvi u SAD-u, iako mu se takvi pridevi pripisuju a njegov konstruktor je često nazivan inovatorom. Međutim, to ne umanjuje njegovu vrednost jer je samouki mladić nakon što je video džepni sat bogatog trgovca i nakon što je danima razmišljao o načinu na koji funkcioniše, uspeo da napravi veliki drveni sat čiji su delovi bili u savršenoj razmeri. Časovnik je svakog okruglog sata imao onoliko otkucaja koliko je bilo sati, a radio je tačno sve do Banekerove smrti kada je izgoreo u požaru.
Osim časovnika o kome se dosta pričalo a znatiželjni gosti dolazili na farmu da ga vide, Banekereova mladost nije obeležena značajnijim događajima. Sasvim miran farmerski život ispunjen teškim radom, gajenjem duvana, voća i životinja i slobodni trenuci u kojima se razmišlja o matematici, astronomiji i zakonima prirode.
Ova slika se menja kada je Baneker imao 41 godinu i kada se u blizinu njegove farme doseljava porodica Elikot. Osim što su promenili sliku čitavog kraja izgradnjom vodenica i što su bili protivnici ropstva, Elikoti su u ovaj kraj doneli i svoju privatnu biblioteku. Knjige mu je uglavnom donosio Džordž Elikot koji je u njemu prepoznao neverovatan talenat za matematiku i astronomiju nakon što mu je Baneker 1789. godine poslao svoje proračune o pomračenju Sunca.
Dve godine nakon što je Baneker prvi put koristio teleskop i čitao pozajmljene knjige iz astronomije, još jedan član ove porodice, Endrju Elikot, iako nije lično poznavao Banekera ali je slušao o njegovom znanju i proračunima, poziva ga da pomogne geometrima u određivanju granica budućeg glavnog grada SAD-a. Baneker je već imao 60 godina, ali to mu nije smetalo da krene u jedna od svojih prvih astronomskih istraživanja. Nažalost, zbog lošeg zdravlja ovaj posao je morao da napusti već posle tri meseca, a njegov zadatak je bio da posmatra položaj zvezda na nebu i na osnovu toga računa na kojoj se geografskoj širini i dužini trenutno nalazi.
Povratak kući ga nije udaljio od zvezda i računanja već počinje da pravi tablice u koje upisuje položaje planeta i zvezda za svaki dan u godini. Ove tablice, zajedno sa skicom almanaha koji planira da objavljuje, šalje 1791. godine Tomasu Džefersonu, koji je u to vreme bio državni sekretar SAD-a.
U Džefersonu je prepoznavao državnika spremnog da se bori protiv ropstva, iako on nikada nije zauzeo jasno i nedvosmisleno takav stav, a i sam je bio robovlasnik. Osim toga, kada je Baneker započeo svoj rad na postavljanju granica, novine su prenosile priču o ”Etiopljaninu” sa izvanrednim matematičkim i astronomskim znanjima i talentom koji pobija Džefersenove stavove o rasi sa slabijim mentalnim sposobnostima.
Baneker je prvi Afroamerikanac koji je javno govorio protiv ropstva a u pismu poziva Džefersona da uradi sve što je u njegovoj mogućnosti kako bi uspostavio rasnu jednakost. ”Nadam se da ćete biti spremni da iskoristite svaku priliku da iskorenite taj voz apsurda i lažnih mišljenja koja preovlađuju”, kaže Baneker i šalje rukopis svog alamanaha i astronomsku tablicu kako bi pokazao Džefersonu da intelektualne razlike među rasama ne postoje. Nažalost, Baneker nije doživeo ukidanje ropstva ali jeste odgovor na pismu što je već smatrao velikim korakom. Osim toga, Džeferson šalje njegove radove sekretaru francuske Akademije nauka, Markizu de Konodrsetu.
Ubrzo za Banekera saznaju društva koja se bore protiv ropstva i omogućavaju mu da počne sa objavljivanjem svog almanaha po kome će postati poznat. Almanah je izlazio šest godina, a svaki broj je sadržavao astronomsku tablicu za godinu dana, ali i veliki broj različitih eseja, medicinske savete, korisne infromacije za ribare, priče o ponašanju pčela, odlomke književnih dela. Međutim, Baneker nije bio autor velikog broja ovih tekstova, kao što ni almanah nije bio prvi u Americi, iako reči pohvale često povuku da se i to kaže. Almanah je bio značajan zbog raznovrsnog sadržaja, astronomskih tablica koje su korišćene kao dokaz mogućnosti Afroamerikanca, ali i zato što su preko njega do javnosti došli mnogi eseji protiv ropstva, kao i sama prepiska Banekera i Džefersona. Poslednji almanah je objavljen 1797. godine, ali su Banekerove tablice tačno predviđale položaj nebeskih tela sve do 1805. godine.
Nakon što je almanah prestao da izlazi, Baneker se posvetio svemu onome što ga je zanimalo a nije imao dovoljno vremena. Osim astronomskih istraživanja, proučavao je i živi svet koji ga okružuje. Nešto pre sedamdeset i petog rođendana preminuo je znajući da je osim što je živeo onako kako je voleo uspeo i da pokrene rušenje predrasuda. Na dan Banekerove sahrane, 1806. godine, u požaru je potupno izgorela koliba u kojoj je živelo, a sa njom su nestali i skoro svi njegovi spisi.