Najveća izložba knjiga u Srbiji i najveći brend Beograda, Međunarodni sajam knjiga, kroz 61 godinu svog postojanja prevazilazi okvire kupoprodaje i postaje ogledalo društva
Tekst: Jovana Nikolić
Najveća izložba knjiga u Srbiji, mesto na kome ljubitelji pisane reči pronalaze gotovo sve od najjeftinijih do retkih izdanja, najveći brend Beograda (kako je pokazalo istraživanje firme Strategic Marketing iz 2010. godine) – Međunarodni sajam knjiga u Beogradu kroz 61 godinu svog postojanja prevazišao je okvire kupoprodaje i postao ogledalo društva.
Svi ideološki i politički potresi koji su se odigravili u državama koje je ovaj Sajam menjao ne promenivši svoje mesto, finansijske krize, zanemarivanja kulture, nisu se mogli odvojiti od ove izložbe knjiga koja je svake godine održavana iako su varijacije u uspehu i kvalitetu bile velike. U istoriju dugu 61 godinu stali su i trenuci u kojima je Beogradski sajam jedna od najvećih svetskih manifestacija ovog tipa i oni u kojima je ovo skroman događaj u državi pod embargom.
Početak
Redni brojevi koji svake godine prate naziv Međunarodni sajam knjiga u Beogradu idu unazad do 1957. godine kada je ova manifestacija otvorena prvi put u Hali 3 tek otvorenog modernog sajmišta. Bio je deo veće kulturne manifestacije ”Mesec dana knjige”, a organizatori su naglasili da je ovo jedini sajam u Evropi posvećen isključivo knjizi. Međutim, prvi jugoslovenski sajam knjiga održan je na zagrebačkom Velesajmu godinu dana ranije, a organizator je bilo Udruženje izdavačkih preduzeća Jugoslavije koje će, bez obzira na transformacije i promene naziva, biti organizator sve do 2003. godine.
Sajam knjiga najavljen je u Politici mesec dana ranije, poptuno neupečatljivo među brojnim vestima iz kulture, a sam događaj je okupio goste iz 16 zemalja i 54 domaća izlagača. Pisac koji će u narednim godinama redovno biti najzapaženija ličnost na Sajmu, Ivo Andrić, tada je dobio novoustanovljenu Povelju za životno delo koju dodeljuje Savez književnika Jugoslavije.
Otvaranjem Sajma posleratna Jugoslavija je u duhu svog razvoja dobila mesto na kome knjiga postaje pristupačnija i traženija, ali i manifestaciju koja će značajno unaprediti položaj jugoslovenske književnosti u svetu i u isto vreme povećati broj izdanja stranih autora na domaćem tržištu. Međutim, prodaje i izložbe knjiga koje liče na sajamske u Beogradu su se održavale i mnogo ranije. Sve je počelo u kafani ”Kolarac” gde je organizovana prva izložba knjiga 1893. godine, a devet godina kasnije Udruženje knjižara i izdavača iz Beograda organizuje pravi mali sajam.
Među učesnicima su ”Nolit”, ”Narodna misao”, knjižarnice Gece Kona i Cvijanovića, a sva izdanja, koja prati i katalog, prodaju se po sniženim cenama. Do 1940. godine u Kraljevini Jugoslaviji je organizovano više sajmova knjiga. Neki od njih su održavani na Starom sajmištu dok su pre njegove izgradnje knjige izlagane na svim onim mestima gde je kulturni sadržaj bio tražen – od kafane do knjižare.
Za razliku od ranijih manifestacija, Beogradski sajam knjige se od svog početka održava svake godine na istom mestu a njegovo zlatno doba bila je prva decenija postojanja. Tada je neprestano rastao i broj poseta i izlagača, kao i stranih gostiju, a sajam su pratile izložbe, različiti programi i ”Vašar knjige” koji je podrazumevao velike popuste. U vreme održavanja sajma jugoslovenska železnica je davala popust svima onima koji su krenuli prema Beogradu na susret sa knjigom, a sajam postaje jedan među najznačajnijima na svetu. Otkada je na ovoj manifestaciji jugoslovensko izdavaštvo dobilo priliku da predstavi svoj rad, ali i da upozna strana izdanja, izvoz i uvoz knjiga su značajno porasli, a domaći pisci su sve više prevođeni.
Od desteak hiljada posetilaca, koliko ih je bilo 1956. godine na sajmu u Zagrebu, ovaj broj je već do 1961. godine dostigao 150.000. Bila je to godina kada je Andrić dobio Nobelovu nagradu pa su najtraženija bila njegova dela. U prvoj deceniji Beogradskog sajma najviše se čitala beletristika, ali i poezija i eseijistika su beležile sve veće interesovanje. Evropski romani su bili veoma traženi, kao i udžbenici za učenje stranih jezika, a u sajamskoj ponudi su se mogle naći i gramofonske ploče. Pri sumiranju utisaka, uglavnom je jedina zamerka upućivana malom broju stručnih i naučnih izdanja.
Doba borbe
Nakon ovog perioda, usledilo je doba borbe za knjigu i kulturu, a od 1967. godine Sajam, kao i celokupno izdavaštvo zapada u krizu. Privredna reforma, koja se u to vreme sprovodila u Jugoslaviji, smanjila je finansijske mogućnosti a sa njima i broj izdanja. Godina 1967. je nakon Sajma okarakterisana kao ”nenaklonjena knjizi”, a prodaja je bila uspešna samo zahvaljujući starim izdanjima. Osim toga, loša finansijska situacija je učinila da se mnogi izdavači odreknu kvaliteta radi bolje prodaje. Pokušaj da se popravi opšta slika Sajma iz 1967. godine bilo je održavanje književnih popodneva u firmama i školama.
Naredne godine mediji ostavljaju u senci krizu i izveštavaju uglavnom o Titovoj poseti ovoj manifestaciji. Prateće izložbe, koje su od osnivanja Sajma bile politički obojene, postaju sve uočljivije a posvećene su Lenjinu, Marksu, osnivanju Komunističke partije Jugoslavije, zasedanju AVNOJ-a. Sve do 1988. godine Sajam je otvarao predstavnik političke vlasti, a izuzetak je napravljen 1970. godine, kada je ta uloga pripala Ivu Andriću.
Sedamdesetih godina Sajam uspeva da raste, kao i njegov međunarodni ugled, a mnogima ostaje nepoznato u kakvoj se izdavačkoj krizi održava. U doba gašenja i spajanja velikih izdavačkih preduzeća, niskih tiraža i visokih cena knjige, nestašice hartije, skupih štamparskih usluga, Sajam ipak uspeva da okupi sve veći broj učesnika, pa čak i da pokaže nadmoć knjige nad televizijom koja je tada bila u usponu.
Prvu polovinu osme decenije obeležile su pobune. Prvi put je 1984. javnost čula da nijedna državna institucija finansijski ne podržava ovu manifestaciju, iako je od svog početka bila prepuštena isključivo izdavačima. Iste godine grafički dizajner Dobrilo Nikolić odriče se nagrada koje je dobio za dizajn monografije o Olji Ivanjicki jer u žiriju nije bilo nijednog dizajnera. U ime izdavača na Sajmu 1987. godine Ognjen Lakićević upozorava da je ”knjiga na margini društva”, podseća da kriza u izadavaštvu još uvek traje i poziva nadležne insititucije da intervenišu, ali bezeuspešno. Ipak i ovaj period je obeležen velikim brojem izlagača kao i pojavom manjih izdavačkih kuća koje su imale kvalitetna izdanja.
Tradicija da Sajam knjiga otvaraju predstavnici političke vlasti prekinuta je 1988. godine kada je Sajam otvorila Desanka Maksimović. Iste godine na Sajmu je zabeležana izuzetno velika prodaja iako je finansijska situacija bila nepovoljna. Narednu godinu je obeležila pojava računarske baze podataka pomoću koje su mogle da se pretraže i naruče knjige iz celog sveta, a kojom je raspolagala knjižara ”Mladost”. Iste godine dogodio se i incident kada su izdavači iz Irana napustili Sajam protestujući zbog objavljivanja ”Satanskih stihova” Salmana Ruždija.
Najteži period za Beogradski sajam knjiga nastupio je devedesetih godina. Sajam se više nije mogao pohvaliti ni brojem poseta ni prodajom, što su bili glavni aduti ranijih kriznih godina, pa su ti podaci počeli da se kriju. Zbog embarga Sajam teško uspeva da održi svoj međunarodni karakter, a na njemu ne učestvuju ni izdavači koji su do nedavno bili domaći. Štandovi sve manje liče na izvanredne kolekcije iz prvih godina Sajma, a na njima preovlađuju knjige sa političkim interpretacijama istorijskih ličnosti. Televizija Beograd ne prenosi 1992. godine otvaranje Sajma kao ni dodelu nagrade za roman decenije ”Hazarski rečnik”, koju je dobitnik Milorad Pavić napustio zbog buke sa okolnih štandova.
Beogradski sajam knjiga nakon prolaska kroz brojne krize počinje da se oporavlja već 1996. godine i ponovo okuplja sve više stranih učesnika kao i sve domaće izdavače. Način finansiranja još uvek nije rešen pa se te godine Sajam održava pod pokroviteljstvom Soko-Štarka. Tek 2003. godine sajam knjiga postaje jedna od manifestacija čiji je osnivač Skupština grada Beograda, a organizuju ga Savet Beogradskog sajma knjiga i Beogradski sajam.
Danas je sajam knjiga jedna od najznačajnijh kultrunih manifestacija u zemlji koja okuplja veliki broj izlagača, gostiju iz inostranstva i posetilaca a prati je bogat program. Od 2002. godine uvedena je i institucija zemlje počasnog gosta, a od 1988. godine sajam otvaraju književnici.
*Za pisanje teksta korišćene infromacije iz monografije ”Šezdeset godina Sajma knjiga u pisanim medijima” dr Irine Milutinović