Kakve slikarske tehnike su, prema poslednjim istraživačkim saznanjima, zaista koristili pećinski ljudi? I čemu su zapravo služila njihova dela?
Tekst: Marija Đurić
Dok razgledamo poznate fotografije oslikanih pećinskih zidova, gotovo da možemo da zamislimo naše daleke pretke iz paleolita i neolita kako sede u dubini pećine oko vatre koja čini da se njihovi crteži životinja sa svodova pomeraju i trepere. Međutim, crteži bizona, nosoroga, jelena ili mamuta stari i po 40.000 godina po svemu sudeći uopšte nisu služili za ulepšavanje prostora. Zapravo u pećinama u kojima su one nađene, čovek praktično nije živeo. Obično su to sasvim udaljena mesta do kojih je teško doći.
Na svodovima slavne pećine Šove na jugu Francuske, otkrivene 1994. godine, nalaze se neka od najznačajnijih umetničkih dela iz praistorije – velike površine odlično očuvanih crteža – dok su na tlu pronađena svedočanstva o životu ljudi kao i ostaci životinja, od kojih su neke izumrle. Procene o starosti slika iz Šove pećine su kontroverzne – između 27.000 i 35.000 godina.
Šove nije samo neobično velika pećina, već su u njoj korišćene i neobične tehnike crtanja. Na zidovima je oslikano stotine divljih životinja – kako se vidi na slici koju je redakciji časopisa ”Elementi”, a sada i Kulturnom dodatku „Politike”, ustupio francuski Nacionalni centar za praistoriju, tu su konji, medvedi, bizoni, jeleni, lavovi, nosorozi, mamuti i druge životinje – najmanje 13 vrsta. Umesto plena – životinja koje su lovili ljudi – koji se pojavljuje na crtežima iz kasnijeg perioda, na zidovima u Šoveu oslikani su uglavnom predatori.
Neki od njih su u interakciji, kao na primer u borbi, a drugi e su u pokretu. Zatim, tu su oblici dobijeni tačkanjem, linije, znakovi, simboli i otisci šaka u crvenoj boji gvožđe-oksida. Kao i u mnogim drugim pećinama, ovde nalazimo i matrice ruku, i to uglavnom ženske. Ovi specifični elementi slike su pravljeni tako što je ruka položena na zid pećine, pa je duvanjem u praškastu boju prebojena njena okolina, a sama površina ispod ruke ostala je bez boje. Zanimljivo je i da su zidovi ”čišćeni” pre oslikavanja pa su radovi vrlo jasni i svetli.
Slikari iz Šovea, zanimljivo, nikad nisu prikazivali reke i ravnice, a čak su i ljude vrlo retko crtali. Njihovi radovi se svode ili na životinje ili na apstrakciju poput linija, tačaka i simbola. Oko 5000 godina nakon njihovog nastanka, u staru, suvu, ogromnu pećinu su se uselili Gravetijeni. To je nomadska kultura iz doba mlađeg paleolita čiji su artefakti čuvene figurine Venere. Oni privremeno naseljavaju Šove i ostavljaju za sobom neke tragove kao na primer otisak dečjeg stopala i psa (ili vuka) ili mrlje od gareži baklji. Nakon njih stope i druge otiske ovde su ostavili i medvedi.
Pećinski atelje
Jedna od zanimljivijih stvari je kako je pećinski slikar dolazio do boja i kako su ih je nanosio na zidove. Na slikama u pećini Šove, kao i u većini drugih dominiraju crni ugalj i zemljani pigmenti – oksidi gvožđa sa različitim primesama, stepenima oksidacije i vlažnošću.
Najčešće upotrebljavana i najstarija je oker boja koju čovek koristi, procenjuje se, gotovo 250.000 godina. Ove boje nisu korišćene samo za oslikavanje pećinskih zidova, već i za ukrašavanje grnčarije, tetoviranje i drugo. Sijena je nešto svetlija, žuća, a tamniji oksid gvožđa sadržao je i tragove magnezijuma pa je davao mrku boju. Za crvene nijanse korišćen je hematit, takođe oksid gvožđa koji se najčešće nalazi u prirodi.
Neki od crteža rađeni su urezivanjem linija kamenom ili crtanjem komadom drvenog uglja koji je čovek držao u ruci kao olovku. Pigment koji je nalazio svuda oko sebe čovek je mrvio i kvasio. Mešao je sa životinjskom mašću, krvlju, biljnim sokovima, urinom ili vodom koju je nalazio u pećini, a koja je po pravilu bogata kalcijumom. Tako zamešanu boju ponekad je čuvao u unutrašnjosti školjke kao u posudi za farbu, a zatim nanosio prstom ili četkicom napravljenom od životinjske dlake ili biljnih vlakana i bojio svoja dela.
Za crtanje je koristio i šuplje kosti sitnih životinja, kao na primer kost ptice napunjena crvenim pigmentom koja je pronađena u čuvenoj pećini Altamira i koja datira od 16.000 godina pre nove ere. Ponekad je ugljem senčio ivice da bi prikazao treću dimenziju. Šove je i dobar primer upotrebe ”pečata” čijim otiscima je senčena unutrašnjost tela životinja.
Konj iz Laska
Mada fasinante, Altamira ili Šove pećina nisu prvi takvi primeri. Najstarija do sad otkrivena oslikana pećina u Evropi, a možda i u čitavom svetu je El Kastiljo u Španiji. Pretpostavlja se da su crteži i otisci šaka sa svodova ove pećine stari oko 40.000 godina i da ih je naslikao neandertalac. Ta tvrdnja istraživača – koja podrazumeva da neandertalac nije, kako mnogi smatraju, divljak koji više nalikuje životinji nego čoveku – otvorila je veliku polemiku o tome da li je naš predak bio sposoban da proizvede umetnost i dovoljno inteligentan da osmisli simbole.
Ukoliko je to tačno, a danas većina naučnika veruje da jeste, onda razlika između neandertalca i modernog čoveka i nije toliko velika kako se ranije smatralo. Kao i u mnogim kasnije oslikanim pećinama, i u El Kastilju se mogu videti matrice ruku, tačke i drugi simboli koje su nacrtali neandertalci, ali i slike bizona i konja koji sasvim sigurno datiraju iz kasnijeg perioda.
Različite tehnike crtanja kao i izgled zidova pećina zavisile su od više faktora – pre svega od veštine i znanja autora, ali i od površine pećinskih zidova, njihove tvrdoće, boje, zatim dostupnog osvetljenja u pećini kao i od materijala za crtanje koje je umetnik uspevao da nađe u okruženju.
Pećina Lasko na jugozapadu Francuske poznata je po 17.300 godina starom crtežu konja u pokretu, sa tamnom grivom, kao i po drugim slikama za čiju je izradu upotrebljeno više različitih boja. Takođe je, međutim, i odličan primer da su u različitim dobima pećinski umetnici koristili drugačije motive i tehnike. U Lasku su arheolozi identifikovali više od desetine različitih stilova slikanja.
Iako je sva prilika da ćemo u narednim decenijama pronaći još neotkrivenih pećina i pećinske umetnosti, nije izvesno da ćemo sa sigurnošću otkriti svrhu ovih slika. Postoje različita objašnjenja – po mnogim istraživačima, to su daleka, mračna mesta na koja su se povlačili šamani gde su stanju transa crtali prošlost ili budućnost, ono što im je u podsvesti. Ujedno, ovo je bio prostor za ceremonije kojima su prisustvovali malobrojni i gde su se, pretpostavljamo, izvodili religiozni rituali, prizivalo natprirodno ili tražilo ono što je ljudima potrebno.
—
* Originalni tekst autora Elementarijuma prvobitno je štampan u dodatku ”Kultura, umetnost, nauka” dnevnog lista Politika, u izdanju od 8. aprila 2017. godine, kao deo saradnje CPN redakcije sa Kulturnim dodatkom